Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Oras nga ginpakilala si Manang Sally sa kay Paul, Lori, Ilea kag baby Duane kag may mga dara si Manang Sally para kananda. Tabuan man nga rugyan gali si Heath nga magurang ni Ilea halin sa New Hampshire. Kasadya lang gid nga nagkilalahay ang akun Manang Sally kag mga kaingud balay ko nga sanda amo akun dalaganan kag sanda akun adopted family rugya sa Andrews Rd.

Pagbalik namun sa balay may dara man kami nga gintugro ni Lori para matirawan ni Manang ang ginhimo na nga pickled beets, spaghetti sauce kag apple sauce. Salamat gid kay Lori kay natirawan kag nagustohan man gid ni Manang ko Sally.

Panaw-palibot sa Balay paagto sa Andrews Farm
Sa 50+ ang temperature. Gasirak ang adlaw kag mahangin. Nagpanaw-panaw kami sa guwa kang balay. Fall sweater lang ang ginbayo namun ni Manang Sally pero pagguwa na sa balay naramigan run tana, gani ginpadugangan na ang bayo na kang jacket. Bundle up gid bala haw kay indi naanad sa ramig. Naglibot anay kami sa balay, sa kalupaan ko, kag nagpanaw kami sa Andrews Rd.
Click to view slideshow.
Naghapit kami sa rulubngan ni Papa Felix Hamel kag Duane Hamel sa pihak lang ka dalan. Akun ginpakilala kananda si Manang Sally para sa pagrespeto sa napatay. Gin-istorya man gid namun sanda. Kuon ko “Papa kag Duane, gakalipay gid ako nga rugya run si Manang Sally sa pagbisita kanatun halin sa Hawaii. Sobra 22 ka tuig wara kami nagkitaay.”

Pagkatapos nagpanaw kami paubos agto sa Pond kag sa Bicentennial Farm kang Andrews. Wara man it tawo kundi mga sapat. Nagtour kami ni Manang sa palibot hasta nakaabot si Chris nga gadara kang tractor kag may karga nga logs. Akun man ginpakilala si Manang ko kay Chris. Abaw nabuhayan man gid kami sa pag-istoryahanay. Salamat man gid nga nakilala man ni Chris ang magurang ko. Sa pagpamatuod, nagpamangkot si Chris sin-o ang magurangnan kanamun nga darwa? S’yempre si Manang Sally pero tana ang Baby! Kadlaw kami nga tatlo kay ako gurang man gid kay Chris pero daw bata man gid ako sa tanan rugya sa amun kalye kag indi man makita sa akun itsura.

Agto-pamakal sa Walmart kag BestBuy sa Auburn
Aga pa kami nagbugtaw para mag-exercise si Manang samtang gapreparar ka pamahawun. May nabilin pa ako nga lobster sa freezer. Amo pa rian ang nabilin nga gindara ka akun hinablos nga si Meldred Bacani kag bana na nga si Noel kang una nga pag-agto rugya kag kitaay namun sa personal. Naghimo man ako ka puto para may ipamahaw imaw ka lobster. Pagkatapos nagplano kami nga mapanaw-lagaw sa Twin City LA (Lewiston Auburn) kami nga tatlo. Si Manang Sally ang driver kag may GPS navigator nga si Louie, ako tana ang prinsesa nga gasakay lamang. Sa Walmart kami nagpundo sa pagpamakal. Duro lang ang ginasagap nga baraklun nga wara sa listahan. Ang kon ano pa makita ni Manang Sally nga kinahanglanun ko sa sulod balay: mga rugs, shampoo, mga panggamit panglimpyo sa kusina kag kasilyas kag iba pa nga mga bagay. Gusto na pa gani ako baklan ka bag-o nga lampara pero kuon ko indi na lang hay gusto ko ang daan kag magamit pa. Isara pa may drawing rian ni agot nga gusto ko. Indi ko man gusto magasto ka bahul hay bahul run anang nagastos paagto lang rugya sa Maine ilabi na gid may rental car pa. Ok lang kuon na, gusto na mabuligan ako samtang rugya tana. Salamat gid nga may Manang ako kaimaw namun ni Louie.

Sunod naghapit kami sa BestBuy. Para tana kay hinablos na gusto baklan kon ano gustohan ni Louie bilang late birthday regalo na kana. Hala libot man kami kag magturuk-turuk kon ano ang makita kag magustohan samtang si Louie naga-shop kang ana nagustohan. Pero mahal man kag indi parehas sa ana run na online shopping; wara sa store ang ana nagustuhan. Gani nagtawag si Manang Sally sa bana na kag nahambal sugid kon mahimo nga tana ang mabakal sa Amazon. Gintugro ang model # kag ngaran ka monitor screen nga gusto ni Louie kag dya ana gin-check kag lagi nakita kag gin-order na para kay Louie. Free shipping pa gali kag mabaton sa Lunes nga adlaw. Naghambalanay man gid si Louie kag Tiyo Lee na kag magpasalamat. Pagkatapos nagbalik kami pauli sa balay. Tungod nga indi maka-drive sa dulom si Manang Sally, wara kami maglagaw pa kon diin kay ang alas tres it hapon madulom run. Trenta minutos ang dalagan kang kotse pauli sa balay.

Gabi-i Pag-abot Ka Bisita sa Balay nga Pakaisa Namun
Gabi-i run nag-abot ang amun pakaisa nga si Lilibeth Puedan McKeown, imaw ang bana na nga si Pete. Masadya nga nagkit-anay liwan ang Manang Sally ko kag si inday Lilibeth kay man bata pa katu kang urihi nga nagkitaay. 5 ka tuig kang flower girl na sa kasal kag pagbakasyon halin sa Japan teenager pa lang si Inday. Si Pete ang bana, una pa lang sanda ni Manang Sally nga nagkitaay kag nakilala sa personal. Nami lang nga istoryahanay kag nagtawag kami kay Nanay sa Antique para maistorya man ni Inday ang Mama na sa telepono. Malawid ang pag-istoryahanay namun nga tatlo sa telepono. Bisan nga kang una nga gabii- rugya si Manang Sally nagtawag man gid kay Nanay. Nasadyahan man gid si Nanay nga nagkitaay run liwan kami nga darwa ni Manang Baby. Amo man si Inday, nga nalipay man gid maistorya ang mga ginikanan na. Kanami lang isipun kag batyagun nga nag-irimaway ruman kami nga magpakaisa. S’yempre, nagpalitrato kami nga magpamilya imaw ni Pete. Kag naplano run nga sa maabot nga Sabado may Early Thanksgiving Day family gathering sa Turner. Gabi-i pa lang, nagbake run kami ka macadamia nuts cookies para darhun sa pagtiripon.

Thanksgiving Cake

Nagaraha ako lumpia kag si Manang Sally ang gaistorya kananda. Mayad kag nasadyahan gid nga nakilala na ang akun mga in-laws. Pagtapos namun kaun ka igma nag-istoryahanay hasta na lang dali na lang magdulum. Pagbalik pauli kaimaw sanda Tiyo Henry kag Tiya Annie kami naghapit sa balay kang akun brother in-law nga si Paul. Naglibot anay kami sulod sa balay kag sa lupa nga kakahoyan nga nalibutan man ka tubig suba kang Androscoggin. Nasadyahan gid si Manang Sally ko nga nakalagaw kag nakapalitrato kaimaw sanda. Ang hinablos ko lang nga si Kate (Doktor sa emergency hospital) ang wara nakaimaw kay sa obra tana. Si Sarah (Maestra sa Math) lang ang nakita kag nakilala ni Manang Sally. Maramig kag mahangin run kag gadulum hinay-hinay kami nga gasundanay maghalin sa lugar ni Paul kag Tish sa Turner Center Bridge.

Pag-uli namun halin sa Turner, nagbisita kami sa akun kaingud na sanda Veronica Herrick kag Najeeb kag sa darwa nga kapid si Ava kag O’lyvia. Gindarhan man ni Manang Sally ka pasalubong halin sa Hawaii. Nasadyahan man gid nga nagkilalahay ang akun Manang kag kaingud ko kag nagpaletrato kami kaimaw sanda. Pagkatapos nag-agto paubos sa balay ni Wyatt may dara kami nga cookies kag cake para kana. Pero wara si Wyatt sa balay. Ay,te, ang lolo kag lola lamang ang gintugroan ka goodies. Istoryahanay anay kay man gabii run gid kag ako sobra kapoy gani nagpaalam na lang kami kananda. Sa sunod liwan.

Adlaw 25 Oktubre – Pag-agto sa Westbrook kag South Portland
Aga pa kami ni Manang Sally nagbugtaw kag nagpamahaw. Bag-o pamahaw exercise anay. Amo ria ang ginahimo adlaw-adlaw sa agahun pagbugtaw habang rugya tana kaimaw ko. Pagready namun nagdrive pa Turner para maimaw namun si inday Lilibeth pa Westbrook kag South Portland para man makilala na man ang amun darwa ka hinablos kag pakaisa. Sa Westbrook kami maagtu anay kag hapitun si Kristel Shane Ayson Murphy sa apartment na.

Tungod nga wara pa kami kaagto sa lugar na, g-arely lang kami sa GPS kag si Inday Lilibeth ang navigator, ako ang prinsesa gasakay lamang. Masadya, nalito gid kami kang sa marapit na ang adres ginsagap ang numero kang balay indi makita, nalampasan run kag nagbalik kami amo man gihapon indi makita ang numero. Gintawgan namun si Kristel para mabantayan na kami kag makita namun tana. Ay salamat, sa urihi nakita namun ang numero kag sa sulod pa gali ang apartment nga bilding. Nakita namun si Kristel kag ginsundan sa parking lot. Nasadyahan kami nga apat nga nagkitaay ang magkapamilya kag nagkilalahay rugya sa Westbrook, ME. Nagpalitrato kami nga apat pagkatapos nagsulod anay sa balay na kag rugto ginpakita ang sulod apartment na kag s’yempre palitrato liwan kami nga apat.

Tapos.

Sanday John & Juliet sa liwan nga pagkitaay!

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Mëëk pa ang turog ni Juliet sa anang katre. Tëngëd ginaobra pa ang guest room kag ang kuwarto na sa ikarwa nga panalgan kang andang balay, sa kuwarto ni Juliet nanda ako ginbëtangan kang katre. Nagbangon ako agëd mangihi.

Nadura rën ang tagëngtëng kang ulo ko nga kang sarang adlaw nabatyagan ko samtang nagahëlat sa akën flight pa-Copenhagen sa airport kang Doha, Qatar. Amo to ang una nga epekto kang ginatawag nanda nga jet lag. Ano abi hay 12:30 ti kasanagën ang flight ko halin sa Manila kag matapos kang siyam nga oras nga paglëpad pag-abot sa Qatar, 4:00 lang ti kasanagën. Ti hay naglumpat abi kang time zone. Naabutan ko pa sa Qatar ang pagsirak kang adlaw. Katahëm dya sëlngën halin sa ginapungkuan ko sa lapad kag nagakanang-kanang nga airport kang Doha.

Ala-siyete sa aga ang flight ko paagto sa Copenhagen, Denmark. Anëm ka oras ang biyahe pero alas-dose ang abot rugto hay may sangka oras nga abanse ang Qatar kaysa Denmark. Sa Copenhagen ako nagpanaog hay rugto ako gin-abat nanday Mimi, Juliet, kag Jonas. Si Jonas ang bana nga Swedish ni Mimi kag nag-drive sanda kang tatlo ka oras halin sa balay nanda sa Lenhovna, Växjö nga mga 150 kilometro ang karayëën. Kon sa kapital kang Sweden nga Stockholm abi ako manaog, 500 kilometro gid ang karayëën kadya halin kananda.

Domingo ako naghalin sa Manila pero Domingo man ako gihapon nag-abot sa Sweden hay anëm ka oras ang abanse kang Filipinas.

Nagadëyëg-dëyëg ako kang manaog sa eroplano hay kulang sa turog kag indi rën ako kaintiyende kon ano ang nagkaratabo sa mga oras sa akën kabuhi sa sëlëd lamang kang 24 oras. Hambal ni Mimi kanakën, gamay lang kuno ang airport kang Copenhagen. Ti ang ginaimadyin ko, daw Iloilo Airport lang. Hay maan, bahël kag lapad man gali kag lawid man ang paranawon antes makaabot sa immigration.

Bëët ang guwapo nga mal-am nga laki nga puti sa immigration. Pero daw nahadlëkan ako hay daw istrikto. Basi maglup-og ako kon indi na ako pagpasugtan magsëlëd sa Denmark. May migrants crisis abi sa Europa kadya kag indi ako 100% sure kon makalab-ot gid man ako sa Sweden. Pero pagduhol ko kana kang passport ko, nagyëhëm tana kag nag-hi. Gintam-isan ko gid e ang yëhëm ko bisan nagadëyëg-dëyëg pamatyag ko. “Are you a seaman?” pamangkot na. Rakë gid man abi ako nga mga seaman nga naimaw sa eroplano. Pag-submit ko gani kang papers ko sa Norwegian Embassy sa Manila, ginpamangkot man ako kang babaye nga guwardiya kung seaman ako nga gintarayan ko hay daw si putay-kahang mamangkot.

“No, I’m a professor,” hambal ko dara pataas kang akën kiray. Wara ako it problema sa mga seaman. Ang Tatay ko, kapitan kang barko. Kag rakë ako mga paryente nga seaman. Pero ang immigration officer sa Copenhagen, wara man it tono kang malisya ang pagpamangkot na. “No. I will visit my sister in Sweden,” sabat ko nga daw Lin-ay kang Antique ang yëhëm. Ginsëlëng na ang akën visa kag ang akën itsura. Gin-scan na dya kag dasig nga gintatakan kag ginbalik kanakën ang passport ko. “Thank you,” hambal ko kag nagpanaw nga daw prinsesa halin sa sangka pobre nga kaharian sa Southeast Asia. Yes, makita ko rën si Juliet! Singgit ko sa akën kaugalingën.

Naghibi ako pagkakita ko kanday Mimi kag Juliet. “Be, wara rën si Mama, be,” hambal ko kay Juliet. Naghibi man ang bata nga hëgët ang këpkëp kanakën. Ang orihinal abi nga plano, imaw kami ni Tita mapa-Sweden. Ti, napatay si Tita kang Nobyembre. Wara nakauli sanday Mimi kag Juliet agëd magtambong kang lëbëng hay winter rën kag bëdlay magbiyahe magluwas nga nagaeskuwela pa sanda nga darwa. Indi sanda maimawan ni Jonas hay indi na mabayaan ang anang obra.

Mëgë man lang ang drama namën sa airport. Nagkape kami anay sa Starbucks antes magbiyahe pa-Sweden. May labëg-labëg nga tulay nga tabukon sa tënga kang Denmark kag Sweden.

Alas-dose rën ti tëngang gabii sa Filipinas, ala-sais pa lang ti sirëm rëgya sa Sweden. Pait rën ang akën mga mata pero ginapirit ako ni Mimi nga indi anay magturog. Matapos namën magpanyapon kang tinapay, cheese, kag grapes, nag-inëm anay kami kang red wine kag nanigarilyo sa andang hardin kag nag-estoryahanay parte sa Antique. Darwa kami lang hay si Jonas nagbatang-batang anay hay daw bilog nga adlaw tana nag-drive, kag si Juliet, tëngëd Domingo, sakë kúti kang anang iPad. Ginasugtan lang abi tana mag-iPad kon Sabado kag Domingo lang.

Ramig sa hardin. Pasado alas-otso rën pero sanag man gihapon ang adlaw. Daw alas-kuwatro sa Filipinas. Ramig rën gid. Hambal ni Mimi, basi 17 degrees centigrade. Kon bëkët it summer kuno kag amo dya oras, indi mo maagwanta magpungko sa sagwa. Tatlo pa lang ka adlaw ang nagligad kang ginselebrar kang bilog nga Sweden ang Midsommer—ang adlaw nga pinakalawid ang pagsirak kang adlaw kag sangka importante kag masadya nga selebrasyon para sa mga Swede. Ang Hunyo kag Hulyo ang pinakanami nga mga bulan sa Sweden kag sa bilog nga Europa. Rakë ang mga nagabakasyon rëgya. Buta ang bahël nga eroplano nga ginsakyan ko halin sa Doha paagto sa Copenhagen.

“Pero isut ang mga bulak kadya, Kuy,” hambal ni Mimi. “Wara abi nagauran.” Sa mga piktyur abi nanda ni Juliet sa Facebook kon summer rakë ang mga bulak nga bisan sa diin lang nagatururubo. May nagaturubo pa man nga mga bulak sa palibot pero isut lang. Pati ang Europa na-El Niño man?

Samtang ginasulat ko dya, nag-iwud si Juliet. Ginsuksok ko ang akën antipara kag ginsëlëng tana. Nagmukra tana. Kag kang makita na ako, nagyëhëm tana. Ang yëhëm na daw mga ilahas nga bulak sa sagwa. “Good morning, John,” panamyaw na. “Good morning, Bebe ko!” sabat ko kag ginbëtang anay sa lamesa ang akën MacBook. Nagparapit ako sa katre na kag nagbangon tana kag ginsug-alaw ako kag ginkëpkëpan. Nagbatang ako imaw kana kag ginhuruharkan tana. Nami këpkëpan ang maalabaab na nga lawas.

“Ramig rëgya ba, Be no?” hambal ko. Nagtango lang tana nga nagayëhëm. “Nami rëgya sa inyo, Be no? Ramig kag limpyo kag linëng.” Nagakëpkëpanay kami. “Hëëd, John nami rëgya,” sabat na.

Mag-an kag masadya ang akën pamatyag. Una ko pa lang nga aga sa Sweden pero daw nadura rën ang akën jet lag. Ang jet lag puwede gali mabulong kang pagpalangga.

[27 Hunyo 2016 Lunes

6:10 n.u. Lenhovna, Sweden]

John & Juliet.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

“Maan, Kuya mga hilamon ria!” hambal ni Mimi kanakën kon maghambal ako nga magpapiktyur imaw sa mga bulak. “Maan, hilamon e nga nagapamulak! Puwede man,” sabat ko. Ginakadlawan lang kami ni Juliet.

Sari-sari abi ang mga kolor nanda. May mga kanaryo nga masiri, may lila, asul nga dëlëm, may puti. Kag nagatururubo lang gid man sa binit-karsada kag mga bakante nga lote.

Ikatlo ko nga adlaw sa Sweden kag pagkatapos namën igma kang gin-bake nga French fries nga daw sangka gamay nga labador ka rakë kag kang pinirito nga chicken nuggets nga ginpadalëndënan kang lus-aw nga strawberry saft (daw juice, pero ginahambalan ako ni Juliet ng bëkën dya it juice), nanghimës kami kag nagpanaw paagto sa balay kang nanay nanday Jonas sa pihak nga baryo. Mga darwa kuno ka oras nga panawën. Kang gintawgan ni Juliet si farmor na (“farmor” ang specific nga tawag sa lola sa tatay sa Svenska; “mormor” ang lola sa nanay) nga maagto kami, nag-insister daad ang mal-am nga abatën kami sa balay nanday Mimi nga sa sentro kang Lenhovda. Indi tana gusto nga magpanaw kami. Indi abi maka-drive si Mimi kang pula na nga Volvo kon bëkët imaw si Jonas hay wara na pa nabëël ang lisensiya na. Bëdlay kuno kag buhay magbëël kang driver’s license rëgya sa Sweden. Rakë exam ang ginahanglan pasaran. “Bëkët parehas rugto sa atën nga bisan adik ukon bulag makabëël kang lisensiya,” hambal ni Mimi.

Hambal ko kanday Mimi kag Juliet, mapanaw lang kami hay gusto ko mag-sight seeing. Bisan tapos-igma abi kag nagasirak ang adlaw ramig man gihapon kag nami magpanaw. Ti nagpanaw kami. Gingamit ni Juliet ang anang bisekleta.

Isut ang mga sarakyan nga nagaagi sa mga simentado at espaltado nga karsada. Medyo nahadlëkan lang ako magtabok sa national highway hay daragkël nga mga trak ang nagaagi pero nagahinay man sanda sa crossing hay may mga lambat nga simento sa karsada. Nami hay sa mga karsada rëgya nagahinay ang mga sarakyan kon makakita kang mga tawo sa binit-karsada. Kag nagapondo gid sanda kon gusto mo maglaktëd. Kuon ni Mimi, almost zero kuno ang disgrasya sa mga karsada sa anda hay ang driving culture “bigayan.” Wara nagaparumbaanay kag ginasunod ang speed limit may nagabantay man ukon wara. Amo ria nga wara tana mahadlëkan nga pasugtan mag-bisekleta si Juliet nga tana lang sara paagto sa community library kag sa eskuwelahan.

Si John kag ang mga bulak sa binit-karsada.

Ang kada balay may hardin gid kag ang iban malapad ang berde nga lawn parehas kang balay nanday Mimi. Isut gani taná ang mga bulak sa balay nanda pero may mga balay nga buta kang mga bulak sa atubang. May dyan gani nga ang dingding ginakapyutan kang mga rosas nga buta kang mga bulak nga pula. Hambal ni Mimi, ma-hire kuno sanda kang propesyonal nga hardinero agëd magtanënm kang rosas kon matapos rën kid-an ang balay nanda.

Pagkatapos namën tabok sa highway, may ginsedlan kami nga gamay nga karsada pasëlëd sa talon kang mga pine tree. Daw setting kang Twilight ang peg. Kami lang ang tawo. Mayad lang hay nagasirak man gihapon ang adlaw. Asta nga ang karsada nangin rough road rën lamang. Kon bëkën lang it ramig kag mga pine tree ang sa palibot, siguro mapensar ko nga sa Quinlogan sa Quezon, Palawan ako.

Samtang nagapanaw kami, nagareklamo si Juliet nga nakapoy rën tana magbisekleta. Ginhambalan tana ni Mimi nga mapurupahuway lang e kami hay wara man kami nagadali.

Mimi & Juliet.

Burubhay lang nagsiyagit sa kalipay si Mimi. May ginparapitan tana nga hilamon. “Nagapamunga rën ang mga blueberry, Kuya!” Dasig man nga nagpanaog si Juliet sa bisekleta na kag nagparapit sa mga hilamon sa binit-karsada. Namupo dayon sanda kang mga gagmay nga bunga. Ginkaën dayon nanda. “Nahidlaw man ako ba sa fresh blueberries,” hambal ni Mimi. Sakë rën sanda pamëël kag kaën kang blueberries. “Pa-picture ako anay!” hambal ko kag nagpungko sa tëpad kang blueberries. Pagkatapos posing namupo man ako kag kaën imaw kananda. Abaw, nagakaramang lang gid man sa lupa halin sa binit-karsada pasëlëd sa talon kang mga pine tree ang blueberries.

Maaslëm-aslëm nga matam-is ang lab-as nga blueberries. Pamilyar ang sabor pero siyempre ang memorya ko, ang blueberry cheesecake lang.

Indi si Juliet maghalin sa blueberries. Hambal ni Mimi halfway pa lang kami pa-farm nanday Jonas. “Mommy, nahidlaw man ako magkaën kang blueberries bay,” hambal na. Nasadyahan gid ako hay nagaragëmë man gihapon ang Kinaray-a na. “Maan, sakto lang ria. Duro man ria rugto sa farm ni farmor mo. Rugto lang liwan kaën.” Siguro kon may nagapamati kanamën nga nagasinggitanay sa Kinaray-a malibëg gid ulo na nga kon ano nga diyalekto kang German ang amën hambal.

Sa unahan, nagpondo liwan kami. Mas rabong kag mas daragkël ang mga bunga kang blueberries rugto. Namupo liwan kami. “Maan, daw gusto ko mag-uli kag magbëël kang baldi kag butaën kang blueberries,” kuon ni Mimi. Sa tëpad kang mga blueberry, may hilamon nga buta kang kanaryo nga bulak. Ginahapunan dya kang gagmay nga mga alibangbang nga orange ang kolor. Kanami! Almost magical!

Istorya ni Mimi, ang bakas kuno mamurot kang mga blueberry amo ang mga Thai nga nagaagto sa Sweden agëd mag-obra sa mga taramnan kon tingadlaw kag tag-arani. Nagapamrenda kuno sanda kang balay sa Thailand para may iplete paagto rëgya sa Sweden kag mag-obra sa mga farm hay bahël ang kita kag makaganansiya sanda pag-uli nanda. Sa farm gani kuno nanday Jonas, may mga Thai nga nagapamakyaw ani kang blueberries kag kon ano-ano pa.

Sobra gid man darwa ka oras ang panaw namën. Nagkadlaw ang nanay ni Jonas kang hambalan ni Mimi nga nabuhayan kami hay papiktyur ako nga papiktyur. “Daw parehas kanimo kang bag-o pa lang ‘kaw abot?” ang hambal na kay Mimi. Siyempre, gin-translate lang kanakën ni Mimi hay sa Svenska sanda nagaestorya.

Buta kang mga bulak ang sagwa kag sëlëd kang balay kang farmor ni Juliet. May puno pa kang mansanas rapit sa geyt nanda ugaring gagmay pa, daw mga sirigwelas, ang bunga. Kag sa lamesa, nagahëlat kanamën ang sangka pitsel nga strawberry saft kag mga brownies nga gin-bake na. Kang hapon nga to, gintudluan na ako mag-bake kang traditional Swedish nga vanilla bun.

Pasado alas-nuwebe rën kami sa gabii kang maghalin sa balay kang farmor ni Juliet. Si Mimi ang nag-drive. Kag samtang nagabiyahe kami nagasëlëng ako sa sagwa kag makita ko pa ang mga bulak nga nagakarantahën sa binit-karsada mapa-national highway man ukon rough road sa tënga kang kakahuyan. “Nanamian gid ikaw, John?” pamangkot ni Juliet nga nagapungko kag nabangët kang seat belt sa epesyal nga purungkuan sa sarakyan kang mga bata. “Hëëd, Be nami gid,” sabat ko. Kag nagkadlaw tana. Sa anang mga kadlaw mabatian ang nanarisari nga mga dëag kang mga bulak sa Sweden kon tingadlaw.

[29 Hunyo 2016 Miyerkoles
Lenhovda, Växjö, Sweden]

Ang balay kag ang lawa.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Alas-tres ti hapon kag masanag ang sirak kang adlaw nga nagpasiri sa dëag kang mga kahoy kag kabulakan sa palibot. Sa unahan may nagairinggat nga daw mga diyamante sa panit kang tubig. Amo dya ang Lake Lenhovda, ang ranaw nga pira ka beses ko rën ginapanaw ang mga inas kag dalan sa paglibot kadya.

Indi pa tuman ka ramig. Ginsab-it namën sa wrought iron nga sarab-itan ang amën dyaket kag ginbilin man ang amën sapatos. Halin sa mayor nga puwertahan, nag-agi kami sa pasilyo nga ang mga dingding buta kang mga peynting. Bukas ang gawang kang gamay nga laybrari nga buta kang mga libro kag dokumento. Antes makaguwa sa balkonahe, maagi anay sa sangka pormal nga karan-an nga ang mga purungkuan daw naghalin sa sangka palasyo sa Pransiya.

Balay dya ni Margarita, sangka mal-am nga babaye pero ang yëhëm daw mga bulak sa tingadlaw. Maestra tana ni Mimi sa Svenska. Kang una ko pa lang nga adlaw sa Lenhovda, nagsug-alaw namën tana ni Mimi sa grocery store. Ginpakilala ako ni Mimi kana. Sagad tana mag-Ingles. Kag hambal na, imbitarën na kuno kami mag-dinner sa andang balay. Darwa lang kuno sanda kang andang bana sa andang balay kag namî man kuno kon may bisita sanda kon kis-a. May pamilya rën ang andang mga bata kag sa siyudad sanda nagaobra.

Ginpili ko gid ang purungkuan nga nagaatubang sa ranaw. Pamatyagan ko daw nagaparanamgo lamang ako. Kon wara lang nagapungko sa akën atubang sanday Mimi, Juliet, kag Jonas, makauon ako nga siguro nagadamgo lang gid man ako.

Halin sa akën ginapungkuan, makita ko ang gamay nga bandera kang Sweden sa terasa sa sagwa. Sa pihak nga balay may bandera man. Kag rugto pa gid sa balay sa unahan, may flag pole gid taná sanda. Haros tanan nga balay rëgya sa Sweden may bandera. Andët nga sa Filipinas tana kon Independence Day lang kami nagapangsab-it kang bandera? pamangkot sa sa akën kaugalingën. Dapat huwadën ang mga Swede.

Kang ginpamëtang ni Margarita ang mga irimnën kag karan-ën sa lamesa, mas nangin Jane Austen rën gid ang eksena: gamay nga termos nga may disenyo kang peras nga buta kang maisëg nga kape, darwa ka bandehado nga metal nga nahapinan kang napkin nga may mga rosas kag buta kang tatlo ka klase kang cake kag cookies, kag gamay nga pilak nga sërëdlan kang sugar cubes kag gamay nga porselana nga pitsel nga may sëlëd nga fresh milk hay naghambal si Mimi nga nagagamit ako kang gatas kag kalamay sa akën kape. Black coffee abí ang uso sa Sweden. Sangka pitsel nga flower saft tana ang para kay Juliet.

Afternoon tea (o coffee?) pa lang to. Ginsëlëng ko ang mga bulak sa sagwa agëd indi ako mag-isip kang calories. Sara pa, mashed potato kag baked salmon man lang ang gin-igma namën.

Ang sangka rason pa gid kon andët imbitar kami ni Margarita gusto na ma-meet namën ang sangka exchange student halin sa Mexico nga si Oscar. Programa dya kang Lions International sa diin aktibo nga miyembro si Margarita. Darwa ka semana nga maestar kananda si Oscar nga Communications student sa sangka unibersidad sa Mexico. Ang press release abi ni Mimi sa mal-am, kamaan ako mag-Español. Kang ihambal ko kay Oscar nga, “Hablo Español un poco,” nagyëhëm tana kag naghambal nga, “That’s all right. I can speak English. That’s not a problem.” Gin-estorya ko kananda nga nag-eskuwela gid man ako kang Kinatsila sa Instituto Cervantes de Manila pero nivel inicial curso tres lang ang natapos ko. Puro lang ako present tense, wara pa it past tense kag future tense.

Bilib sanda kang hambalan ko nga manggaranën ang amën mga pulong sa Filipinas sa mga tinagâ halin sa Katsila kapin pa gid ang Kinaray-a nga mother tongue namën nanday Mimi kag Juliet. Pareho kang lamesa, plato, tasa, kutsara, tinidor, kutsilyo, kag iban pa nga mga gamit sa kusina, nga halin man sa Kastila. Nagkadlaw sanda kang hambalën ko nga magluwas sa pag-isip kag paghambal kang oras, sa Katsila man kami nagapamuyayaw. Nagkadlaw man si Jonas hay pirme na mabatian kay Mimi ang “diputa.”

Sadya ang amën istoryahanay samtang nagapangape kag nagaudak kang cake kag cookies. Nagpaguwa man si Oscar kang mga pagkaën na nga dara halin sa Mexico. May dulse nga samlagi. Ang nagustuhan ko, tuman lang garing ka tam-is, ang “rollo de guayaba” nga daw gamay nga imbutido nga nahimu sa dëga kang bayabas kag rakë-rakë nga puti nga kalamay.

Ingles ang amën ginagamit sa pag-istorya. Si Jonas sagad man mag-Ingles. Napamensar ko nga siguro gusto lang ni Margarita nga mag-estorya sa Ingles amo nga gin-imbitar na kami. Sari-sari ang topiko. Maghalin sa mga bagyo kag brown-out (nga talagsa pa sa malaka) sa Lenhovda, sa biyahe nanda nga mag-asawa sa New York kang sarang bulan, sa robot nanda nga grass cutter (daw higante nga labëg-labëg ang itsura) nga samtang nagapangape kami malinëng kag wara it untat nga nagalibot sa lawn, ang Swedish nga manunulat nga si Astrid Lindgren, ang mga pagbag-o sa Lenhovda nga mas linëng kuno kato, ang pagpang-agaw kang China sa mga isla kang Filipinas, kag si Duterte hay nabasahan na dya kuno. Shocked gid tana kang istoryahan ko parte sa “laglag-bala syndicate” sa airport sa Manila kag adlaw-adlaw kadya, ginapamatay ang mga drug pusher.

Pagkatapos mangape, gin-tour kami ni Margarita sa andang balay. Bisan sa ikarwa nga panalgan, buta kang mga peynting ang mga dingding. Nami ang disenyo kang damaan nanda nga furnace sa ibabaw. May disenyo dya kang mga dahon kag bulak. Wara rën man nanda dya ginagamit hay may electric heater man sanda.

Pagkatapos, gindara na kami sa andang hardin. Lutô rën ang mga raspberry. Namûpô kami dayon kaën. Si Juliet sangka gamay nga pitsel gid ang ginpamëël. Ang robot nga grass cutter gina-charge ang kaugalingën sa charging station nga sa kilid kang balay. Kon mabatyagan na kuno nga manug-low bat rën tana, nagamatumato lang dya agto sa charging station. Natanhagaan gid ako hay wara man nagalukso sa tubig kag wala na man ginapang-utod ang mga bulak kag ang mga puno kang raspberry. “Swedish technology?” pamangkot ko kay Jonas nga sangka electrical engineer. “Yes, Kuya,” sabat na nga may bugal.

Pagkatapos kaën kang raspberry, nag-grill kami kang daragkël nga kinihad kang baboy kag puti nga hotdog. Para rën dya sa panyapon. Sanday Mimi kag Oscar ang nagsugba.

Samtang ginahëlat nga maraha ang baboy, ginpamangkot ako ni Oscar kon ano ang klase kang music ang ginapamatian ko pirme. Sharon Cuneta daad hambalën ko garing napensar ko indi na man makilala. Ang ginhambal ko ABBA, nga siyempre sangka Swedish band. Kilala na man kuno ang ABBA. Ginbëël na ang anang gitara sa sëlëd. Ginkuskos na rën dya pagbalik na kag nagtukar tana sa akën atubang. Daw may nagaharana lang e kanakën. Taas nga maniwang nga bata si Oscar. Siguro mga 6’2”. Bëgasën pa dya kag hërëyaën.

Pasado alas-sais kang manyapon kami. Sinugba nga baboy kag hotdog, lettuce salad nga may kinihad nga kamatis kag sandiya, kag potato salad. Nasadyahan gid si Juliet hay may Coke. Sanday Jonas, Oscar, kag Mimi nag-beer. Kami tana ni Margarita, nag-red sweet wine. Manugtapos rën kami kaën kang mag-abot ang bana ni Margarita. Halin dya sa andang farm. Bahël nga laki nga parakadlaw kag wara’t untat ang estoryahanay nanda ni Juliet sa Svenska.

Mga alas-otso rën kang iserbi ni Margarita ang sangka bahël nga yahong kang daragkël nga istroberi pero tuman pa ka sanag sa sagwa. Ginsunod na bëtang sa lamesa ang sangka yahong nga whipped cream kag sangka galon nga vanilla ice cream. Toppings kuno para sa istroberi!

Ramig pero nami magkaën kang ice cream! Kapin pa gid kon ginalakët dya sa preska nga istroberi. Nadëmdëman ko rën lang nga kisra sangka sirëm sa Session Road sa Baguio, may imaw ako nga guwapo nga láki nga nagkaën kang ice cream samtang nagatindëg sa binit-karsada. Nagakadlaw ako kato hay abi ko karadlawan ang magkaën kang ice cream sa Baguio hay ramig. Ti, kundi nabëka ang kasingkasing ko!

Pero buhay rën to. Tuman ka rayë ang Baguio rëgya sa Lenhovda. Kag bëkën rën it bëka ang akën kasingkasing kadya. Daw istroberi liwan nga mapúlapúla.

Pasado alas-diyes kang maglisensiya kami kanday Margarita kag Oscar nga mauli rën. Ang bana ni Margarita nagasëlëng rën kang sipal kang Alemanya kag Pransiya sa UEFA Euro 2016 sa telebisyon sa ibabaw nanda nga sala. Ginsinggitan lang ni Mimi sa hagdanan kang “hejdå!” (“goodbye” ang bëët hambalën kag “heydu” kon mitlangën) kag nagsabat man dya.

Nagahinalëp rën ang adlaw. Naramigan ako pero buta kang kasadya kag katawhay ang akën baratyagën.

[8 Hulyo 2016 Biyernes
Lenhovda, Sweden]

Dheanna Lampasa [Litratro halin anang Facebook page]

Ginpadara ni Dheanna paagi sa Facebook dyang tatlo ka binalaybay: “Nonoy nga Akun Bituon,”Ang Bug-at nga mga Tinaga sa Kagab-ihun” kag “Bungyod.” Gamay lang ang akon ginhimo nga pag-edit bangod natural nga sagad si Dheanna. Makita anang madalum nga sensibilidad (pamensaron-paghangup) kag pagka-sensitibo (baratyagon, pamatyag)sa kabuhi kag palibot, sa pagpangabuhi – nga amo ang pakipagrelasyon sa pamilya kag sa isigkatawo – kag ang ginatawag nga “life of the mind” ukon ang pag-eksamin kag pag-reflect sa mga reyalidad kag materyal nga kondisyon nga basehan kang mga eksperyensya, kag ang pagsarok rugya kang paghangup kag pagbaton para kusog kag paglaum sa adlaw-adlaw, kag sa duro pa nga mga adlaw nga maabot.

Nalipay gid ako nga mabasa dya. Isa liwan ka testamento dyang mga binalaybay ni Dheanna nga magamit naton ang porma kang pagsulat para sa mas produktibo nga hirimuon. Paagi sa pagsulat, labi natun maintindihan ang nagakaratabo sa atun kaugalingon kag palibot. Kag kon amo, mas sinaw nga basehan kang atun mga desisyon kag aksyon sa ginalaum nga mas mayad nga pangabuhi.

Hulaton ko ang labi pa nga magluto kang mga tinaga ni Dheanna.

Iloilo River |gasenjo

Imawi anay ako sa akun pag-isarahanun,
Kay gatugro ikaw kalipay kanakun
Raad gani gali gintahi tupad atun mga palad
Para kon may maghalin man
Pareho kita masakitan
Indi kay ako lang.

Nonoy nga akun bituon,
Naukit ikaw sa akun dughan
Amo ra indi gid madura
Dyang pagpalangga nga nabatyagan.
Kag kun mamangkot ‘kaw
Hasta san-o gid ayhan?

Ang akun masabat:
Samtang akun pa mabatyagan
Kag samtang may bituon sa ibabaw
Nga padayon nagaigpat kang kasanag.

Sunset at San Pedro, San Jose, Antique

Taas run ang bulan
Ang dapya kang hangin
Ramig dun man
Sirum-sirum gidlang
Sa mga puno
Ang akun mabatian.

Hala! Nagapanihol
Ang ayam –
Nagadalagan:
Maiwan kita Manang?
Pamangkot ni Tere.

Dali, sulod sa kwarto
Indi maghibi;
Alas diyes sa gabi-i
Anang pirme uli,
Gaikang-ikang, kuri…
‘To run si Blaki nagsug-alaw kana
Haaay…

Lingin ruman ang amun padre de pamilya.

Ipirung ang mga mata kag buksan ang mga talinga.

Mu-ok dun si Tere sa anang pagturog,
Si Maymay wara kahulat
Sa akun kilid nagahuragok.
Nabatian ko ang mga tinaga
Nga pirme ginaliwan-liwan;
Indi run iba makasulod,
Amo nga nangin mga luha gilang.

Sige, turo lang, mga luha
Hay sarum-an, mas mangin tunog
Sa mga nahambal kag mga nabatian
Ang pagpamalo kang mga manok sa idalom balay
Sakto lang para sa kamag-an
Nga madara sa bag-o ruman nga adlaw.

Mararison Island, Culasi, Antique |gasenjo

Ang pagpananum daw pareho man gali kang paghigugma
Kun tam-an mo kamayad nga palangga,
Nami gid ang bunga kag nagapamukadkad pa
Pero kun imo pabay-an,
Malaya kag hasta sa mapatay.

Ang paghigugma daw pareho man kag tinig-ang,
Nga kun imo mayad nga gatungan
Nagaindakal sa pagbukal
Pero kun pabay-an, nagalagdus kag bukun nami tirawan.

Ako man nagalantaw ka pispis sa Kahanginan,
Ang nagasaot nga dahon sa kakahuyan
Ang paglagsanay kang tinday sa taram-nanan.
Ang pag-ilig ka tin-aw nga tubig sa kasapaan
Napinsaran ko lang?
Mayad pa sanda daw sa libre lang…
Ako ayhan san-o?
San-o ako ayhan mangin libre?
Libre sa paghambal nga ginapalangga ko ikaw pirme
Libre sa pagkadlaw kaimaw ikaw
Libre sa pagpamati sa limog mo nga kahiridlaw.

Ginpamurot ko ang mga siuk sa palibot kag magbatang
Maglantaw sa langit
Gahulat ka uran
Para maskin magtodo pa ang akun hibi
Iindi mabatian.

Si Cherrie Valdellon, Grade 7 sa Barasanan National High School, sa una nga writing workshop kang Balay Sugidanun kang Abril 7, 2017, Biernes Santo, sa Barasanan A, Dao, Antique. Litrato ni Pangga Gen.

Naglupad ang pispis
Halin sa puno kang batilis
Kag nabatian ko ang limug mo:
Sangka panghayhay sa sapa
Nga wara nagailig.

______________________

Ang usbong kang init
Kag nagabaga ko nga mga mata
Kon ikaw gani ang makita,
Daw pantat nga gahara-hara.

_______________________

Tulad nga tag-irinit
Daw mahukas akun panit
Pamaypay mga Inday
Kay basi ikaw malupasay.

Si Mary Grace Sanquilos, Grade 11 sa Barasanan National High School, sa una nga workshop kang Balay Sugidanun katung Biernes Santo, Abril 7, 2017, sa Barasanan A, Dao, Antique.

Kamalig sa taramnan,
Huni kang kapispisan,
Mga karbaw sa barangtan,
Kanami sa panan-awan.

Ilig kang busay,
Daw nagapamaypay,
Dali run mga Inday,
Kag magpaindisanay.

Sa ilawod may turugban,
Sa takas may irimnan,
Diya nga pangabuhian,
Sa uma lang maagyan.

Abre-Klase

Gaturuk ako sa kalangitan,
Sa mga bituon nga nagaigpat,
Patapos run ang bakasyon,
Abre-klase ruman rum-an.

Sangka semana gid lang ag nabilin,
Maeskwela ruman kita,
Mabugtaw ruman kit aka aga,
Uniporme kag sapatos liwan mabida.

Ginakarat ako mamati ka leksyon,
Garing may kulba sa akun dughan,
Ano liwat ayhan ang mga panghangkat?
Akun bala dya tanan masarangan?

Sige lang, pabay-i ang mga duha-duha:
Panumdumun ko na lang,
Ang handum ko nga ralab-uton –
Daw bituon nga buhay run ginatangra.

Sa Pag-untat ka Uran

Nagturo ang uran sa atup
Kag nadumduman ko ikaw.
Ahay, daw ka san-o lang,
Imaw pa kita rugya sa uma.

Tupad ko ikaw nga nagakanta
Rugto sa banglid diin ang hangin ramig.
Kar-on nahidlaw ako sa imong yuhum,
Kag gusto ko nga mag-uli ka run.

Naghinay ang uran, hasta nag-untat.
Napensar ko: pabay-an ta gid lang ikaw,
Hay bisan gani ang baskug nga uran
Nagaligad.

Pihak-Balay

Ang kaldero sa pihak balay
Naglagting pa gid:
Adlaw ruman kang mga luha sa pag-ilig.

Palagyo sa binangon,
Panago sa dalum ka lamesa,
Bayai ang tinig-ang,
Dalagan! Singgit kang tabang!

Kada Sabado gidlang ang misa,
Ginasermonan ang makaluluoy nga asawa,
Wara’t mahimo kundi maghipos gid lang,
Ang luha sige paturu-a lang.

Galagsanay palibot sa andang balay
Wara’t untat. Wara’t pahuway.
Ang kabuhi sa pihak, san-o ayhan matawhay?

Litrato ni Pangga Gen | Bukon dya ang Sira-an nga ginasugid sa binalaybay.

Tubudan sa Igkabagti kang Minuro Eke, Sira-an kun tawgun
Sa ingud mal-am nga mangga kag puno ka lunok sa takas’ naayun
Nagatugro`kang landung sa mga tawo kon ano ang himuon
Lugar nga bugay kang Ginoo buhay run nga katuigun.

Amo ang lugar nga mariit sa baryo kang Cato-ogan
May mga nahitabo nga katingalahan budlay ma intiendihan
Nagasinugdanay nga mga tawo pero andut inde makit-an
Kon ma tiempuhan, pabay-an lang, basi ang dungan masab-an.

May dadoy galangoy sa idalum wara pag bahol ang lawas na
Ang orang mga pula daw sinigang ginlaktan kang laswa
May sili pa gani pero talagsahun mo lang makita
Wara it naga bugno budlay run magka sabid ka pa.

Tubod’ nga nagailig daw asopre ang sungaw kun dap’gan
Alabaab nga tubig manami marigus kapin pa kon nagauran
Puwde man imnun amo lang garing marupait kun lab-ukon
May naga pangayaw rigus hay kuno ang tubig may bulong.

Nangin saksi gid tana kang amon pagkabata asta magkakalagun
Hay amo ang sentro nga lugar sa pagsagud kang mga hayup namon
Ginapara-imnan, kag sa ingud turugban karbaw kun mainit dun
Gapalibot nga buri kag kahoy, mga sinagud sa sirong ginakug-ong.

Ang mga babaye sa palibut gatumpok ang mga ralabhan nanda
Kun may marigus saruk lang kag mag buhos sa rayo gawa
Angud inde ma piskan ang binunlawan kang gapanglaba
Mag-inum karbaw kag baka haw-as anay basi manungay pa.

Sa fiesta kag ponsyon inihaw nga baboy kag baka sa bubon limpyuhan
Tubig ginakarusa ibuta sa tadyaw panghimus kun may okasyun
Kag ang pangbunyag ka mga tanum sa hardin para inde malayung
Manggad sa bubon hanggud ang kapuslanan nga naagum.

Taga-Minuro Eke may duro gid nga nahimuslan sa bubon
Halin kato any asta tulad, sa tion kang kabudlay kag mahimayaon
Engkantado nga lugar, nangin tulay sa pag-uswag permi hinumdumon
Pinasahe` nga tubudan nangin parte kang kabuhi natun.

[30 Hunyo 2017]

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

SAMTANG ginasëlëng ko ang mga sarakyan nga nagaaragi sa Taft Avenue kag ang mga tren nga nagapundo sa Vito Cruz Station sa ibabaw, ang Maybato ang ginapanëmdëm ko. Bëkën ang Maybato kadya kundi ang Maybato kato kang bata pa ako.

Nagapamahaw ako sa McDonalds sa ingëd kang La Salle. Tëngëd hay Domingo kag pasado pa lamang alas-otso sa aga, isut gawa ang tawo. Kon weekdays kag bisan asta Sabado, alas-siyete pa lamang sa aga nagagirinëtëk kag nagagirinual rën ang mga tawo. Wara ako manamian sa mga karan-an nga duro tawo kag gahëd. Sangka sumpa dya kon rëgya ikaw sa Manila. Amo ria nga talagsa lang takën nagaagto sa mga mall. Mas gusto ko magpakuribëng sa akën condo rëgya sa Taft ukon sa kuwarto ko sa balay rugto sa Pasig.

Pero kaina, daw ginatamad ako magraha kang pamahaw. Wara abi ako nag-uli kadya sa Pasig hay ginbëël rën ni Sunshine ang mga ralabhan ko kagabii. May rali abi kar-on sa hapon sa EDSA Shrine kag basi matrapik ako. Aragyan dya pauli sa amën sa Rosario. Tëngëd kinahanglan ko magbakal kang mga bulong ko nga pang-maintenance sa Mercury Drug sa kilid kang St. Benilde, napanëmdëm ko nga magtabok rën lang pa-McDo pagkatapos para rugto mamahaw. Tutal Domingo man kag siguro isut ang mga tawo. Nahidlaw rën man ako sa longganisa kang McDo.

Rakë gid man mga bakante nga lamesa pagsëlëd ko. Sangka tawo lang ang nauna kanakën sa counter. Ang lamesa nga nagaatubang sa Taft ang ginpili ko. Kag amo to, nadëmdëman ko ang Maybato kang kabataan ko.

Namit ang longganisa kang McDo. Bëkën lang garing healthy kon adlaw-adlawon. Namit ang garlic rice. Mayad hay napënggan ko ang akën kaugalingën nga mag-order kang sangka extra. Trying hard ang Katáw nga magniwang. Nadëmdëman ko ang kalukalo ni Nanay Dang-Dang, asawa kang pakaisa ni Tatay nga si Tatay Pidi nga ang balay sa binit-baybay.

Kasra rugto ako sa balay nanda kag gusto ko magkaën kang kalukalo. May bahaw pa sa kaldero nanda sa dapog pero wara it mantika. Tëngëd hay gusto ko gid kang kalukalo, ginkalukalo ni Nanay Dang-Dang ang bahaw kag ginwiriwiskan lang kang tubig kag asin hay wara it sëlëd ang lapád nanda nga ginabëtangan kang mantika.

Nalipat rën ako kon ano ang dapli. Siguro binuog nga hawol-hawol ukon pinamarhan nga tamban. Ukon basi pinaksiw man nga sigisigi nga kontra ko gid kon amo dya ang dapli sa balay. Pero kon sa balay ako nanday Nanay Dang-Dang kag Tatay Pidi, daw namit man dya gali idapli.

Samtang ginasëlëng ko ang Taft Avenue kadya nga Domingo ti aga, klaro ang laragway kang dapog nanday Nanay Dang-Dang sa akën paminsárën. Makita ko pa ang kuron sa kilid nga buta kang asin, pati ang natumpok nga abo sa kilid. Daw masimhutan ko pa ang bag-ong bis-ak nga paklang nga garatong nga nahantal sa itaas kang dapog. Mabatian ko ang hëyëp kang hangin halin sa dagat sa mga dahon kang tag-asan nga niyog sa palibot. Kag ang balëd sa baybay, daw nagalinagabëng. Siguro nagaburubagyo kang hapon nga to kang ginparaha ko si Nanay Dang-Dang kang kalukalo bisan wara it mantika.

Matapos ako magpamahaw, napensaran ko nga sëlngën kon rëgyan rën ang tawo nga nagabaligya kang bayabas sa binit kang kudal kang Rizal Stadium. Mëgë lang dya nga paranawon halin sa McDo. Rugto gid man tana. Buta ang anang kariton kang daragkël nga mga bayabas nga ang kalagtëm daw nagakanang-kanang.

Ang tag-P60 ang ginpili ko. Bag-o kuno abot dya. Mas bahël dya kaysa akën inëmël. Darwa ang ginbakal ko. Ginpamangkot ko ang laki kon diin pa naghalin ang mga bayabas na. Sa Cagayan de Oro kuno. Rayë ba. Mas rayë pa kaysa Antique.

Nagbëg-at ang itëm ko nga tote bag. Hinay-hinay lang ako sa pagpanaw pabalik sa condo. Naagyan ko liwan ang McDo. Bag-o ang entrance kang La Salle sa South Gate. Siyempre sarado.

Nagakanang-kanang kadya nga aga ang kaputi kang maambëëng nga La Salle Hall. Ang dumaan nga building kang La Salle ng nalista sa sangka libro kang sanglibo nga mga pinakamaambëng nga building sa bilog nga kalibutan. Kon Lunes kag Miyerkoles, nagaklase ko rëgyan.

Kon sa Maybato lang ako kadya, nagapanaw-panaw siguro ako sa bibian kang baybay. Kang gamay pa ako, mga amo dya oras nagatakas si Tatay Pidi imaw ang iban pa nga mga mangingisda sa Maybato. Man-an mo kon duro sanda dawi hay namit gid ang ngirit ni Tatay Pidi bisan rayë pa. Makauli ako nga may bitbit nga tinuhog kang mapulapula nga bukáw-bukáw.

Kadya garing, nagagirinëtëk rën ang mga balay sa kaniyugan kang Maybato. Pira rën ka tuig nga nagtaliwan sanday Nanay Dang-Dang kag Tatay Pidi. Darwa rën ka tuig ang nagligad kang urihi ako makarigos sa baybay rugto. Daw lang-ëg rën ang tubig kag nagalatab sa panit kang dagat ang gasolina kag lana halin sa mga daragkel nga pumpboat nga pangisda. Nangatël ako kag nagtakas dayon.

Masëbë man daad. Pero nalipay man ako gihapon nga sa mga Domingo ti aga pareho kadya rëgya sa Taft Avenue, mahimu ko man gihapon balikan sa akën kasingkasing ang Maybato kang akën matam-is nga kahapon.

[Nobyembre 5, 2017
Tore kang Katáw]

“Sunflower kang Bucari”

Tanan kita nagahandum nga makita ang tawo nga gintuga kang Ginoo para kanatun. Kalabanan nga dya destiny ukon tadhana. Amo man dya ang handum ni Juana. May mga adlaw nga nagalupad ang paminsarun ni Juana ka panumdum kon san-o na ayhan makilala ang ana nga one true love. Kanami kang yuhum-yuhum ni Juana kung ana mapinsaran ang pagkaptanay kang anda alima, ang pagduktanay nanda kang andang mga pungyahun, ang andang paglantaw sa mata kang sara kag sara.

“Juan! Sunog dun ang pinirito mo! Sin-o bay karia ang mabakal kang sunog? Maan lang ah, aga kaw pa nagatanga-tanga dyan. Abi unaha anay ang mga gina ubra mo imbis nga kung anu-ano ang ga sulud sa paminsarum mo.”

“Nay, Juana, Jua-na.”

Indi dun bag-o kay Juana nga aga pa makaraan ni nanay na kay aga pa pirme natulala samtang nagaraha kang dapli nga inugbaligya nanda sa karinderya sa tubang kang balay da. Mayad man kay sa tubang kang eskwelahan ang anda nga karinderya, pirme raku ang nagabakal kapin pa kung tag-irigma. Luwas sa namit nga raha ni Juana nga sara sa mga rason nga nagabalik-balik gid ang mga kustomer kag suki, pirme ginalingaw ni Juana ang mga nagabarakal amu ria nga tama gid ka gahud ang andang puwesto kay nagalabaw gid ang kadlaw kang mga tawo.

Mga alas singko palang sa kaagahun naga-agtu si Juana sa tindahan kag mamakal kang mga rekado nga ana kinahanglanun sa mga irahaun nga mga putahe sa karinderya. Ginahungud man nana nga mag-agi pirme sa tubang kang balay kanday John Paul kay sa amo man dya nga oras naga-rigos si John Paul sa bumba sa tubang kang andang balay. Aga pa makita ni Juana ang gina-handum na nga lawas ni John Paul, puwera dun lang kung Sabado kag Dominggo. Si nanay pirme ni Juana ang nagapanindahan kung Sabado kag Dominggo kay ginatamad si Juana mag bugtaw nga tama ka aga kag wara lang man ti madangtan. Pero kung nalian gani nga madakpan ni John Paul nga ginatiid-tiid tana ni Juana samtang garigos, dayon na man sagi ka tubang sa ginatindugan ni Juana kag magpawala nga daw wara lang tana kamaan nga rugyan si Juana nagasagi ka panago. May sangka beses nga nag santuanay ang andang mga mata. Lawid ang andang mulalungay kag daw ginahigup kang karilibog nga lantaw ni John Paul ang malumanay nga tagipusuon ni Juana. Amo man ang sunod kang mata ni Juana samtang ginahimas-himas ni John Paul ang anang liug, panaug sa anang dughan, panaug sa maskulado nga busong hasta sa anang—

“Araguy!”

“Hoy! Ano oras dun dya? Abi pag panaw dun to sa tindahan. Durupi!”

Sa pagka-dimalas ni Juana. Imbis nga ang ginaasam-asam na nga laswa ang makita aga pa, ang tsinelas tana ni nanay na ang nagsugalaw kana. Pagkabalik ni Juana halin sa tinda, bira-bira dayon ka panghimus kang rarahaun kay tama gid ka saku. Wara lang kamaan ang nanay na nga amu ra pirme tulala ang anang bata samtang nagaraha hay si John Paul lang ang pirme sa sulud kang paminsarun na. Pirme na ginahulat nga mag-abot si John Paul kay suki man tana sa karinderya. Kada mag-abot gani si John Paul gina agaw na gid kay nanay na ang luwag kay gusto na nga tana gid ang ma galo para kay John Paul. Dayun man ang yuhum ni John Paul kay Juana nga amu man ang nagapapula kang pungyahun ni Juana.

Abril dun kag amo man ang pagtapos kang klase kang mga estudyante. Aga pa sa gihapon nagabugtaw si Juana para manindahan pero ginaagwanta na lamang bisan hindi na makita si John Paul nga nagarigos sa tubang kang anda nga balay. Medyo luya dun man tana mag atupag sa mga nagabakal sa karinderya kay husto sa mga traysikol drayber lamang ang naga-igma kananda kay wara dun ti klase.

Uso sa mga agi ang pag-ilis kang ngaran kapin pa kon gabi-i. Makabati kita kang “Kristof sa aga, Kristine sa gabi-i”, ukon “Carl sa aga, Carla sa gabi-i”. Pareho man ka dya ang sitwasyon ni Juana. Naga-iba ang persona ni Juana kag naga-iba man ang panurukan kang tawo kana. Kang nag umpisa ang bakasyon, medyo naghina ang benta kang karinderya nanday Juana amo ria nga nagpangita si Juana kang iba nga pamaagi nga makabulig ka pangita kang kuwarta para sa pang adlaw-adlaw nanda nga garastuson. Sara sa mga ginasudlan ni Juana ay ang Miss Gay Pageant sa anda nga barangay, kon kis-a bisan sa pihak nga mga kabarangayan gina-agtunan gid ni Juana para lang makapangita kang kuwarta kag makabulig kay nanay na.

Nag-intra si Juana sa Miss Gay sa anda nga barangay nga may pagsarig nga anang madag-an ang una nga padya. Nagbaka-baka si Juana kag gintugro na ang tanan nana nga ikasarang garing ikatlo nga padya lang ang ana nga nadag-an. Pero pagnaog na sa entablado wara ti bahid kang kapirdehan and hitsura ni Juana kay nagbulus ang hindi matago nga yuhum kang ana nakita si John Paul nga nagsugalaw kana sa anang pagpanaog.

“Guwapa-guwapa kaw ba, Juana.”

Nagtatak ang amo dya nga mga tinaga sa paminsarun na Juana. Dayon ginkaptan ni John Paul ang mga alima ni Juana. Hindi makapati si Juana nga nagatabo ang mga eksena nga ginadamgo lang nana kang san-o. Sa tubang na dun ang ginahandum na nga laki, ang laki nga sulud kang anang mga pantasya sa kagab-ihun, ang laki nga wara pag paturog kana ka paminsar, kadya sa atubangan na run. Hindi makapati si Juana sa mga nagakratabo kay bukut lang ti amo to nga gab-i natabo kundi pirme dun rugyan si John Paul nga nag suporta kay Juana kada mag-intra tana sa mga Miss Gay pageants sa iba nga kabarangayan. Hindi man mauli ni Juana ang una ng padya, kampyon man tana sa gihapon sa mga nadag-an na nga korona kada mag butwa ang bulan sa langit.

Sa sigi-sige nga imaway ni Juana kag John Paul, nag-abot man sa punto nga nangluyag si John Paul kay Juana. Siyempre, kay buhay dun dya nga handum ni Juana, wara na dun gin pabuhay kag dayon na nga ginsabat si John Paul. Kada gabi-i sanda nagalagaw-lagaw sa taramnanan nga nagakaptanay ang mga alima. May tion nga bilog ang bulan sa kalangitan kag naghuyup ang maramig nga hangin, dungan kang paghapay kang mga paray ang pagdunglay kang andang kalawasan. Kanami kang pagkupu-kupu kang darwa samtang nagalantaw sa malapad nga kalangitan nga buta kang gaigpat-igpat nga mga diamante. Si Juana nagabatang sa dughan ni John Paul kag ang alima ni John Paul nagahikap sa pungyahun ni Juana. Hindi masukol ang kalipayan nga nabatyagan ni Juana sa mga kagab-ihun ngato.

Pag-abot kang darwa ka bulan, amat-amat dun nga nabatyagan ni Juana ang pag-iba kang ugali ni John Paul. Nag-umpisa dun tana ka panigarilyo kag kis-a lamang tana nagareply sa mga text ni Juana. Pirme lamang pangayo nga pangayo kang kuwarta kay Juana nga pangsustento kang ana nga bisyo. Pirit lang nga gin agwanta ni Juana asta sa nagbalik ang daan nga ugali ni John Paul. Ginasuyo run nana si Juana, pirme run liwan sanda nagapanaw-panaw sa taramnanan, mayad dun ang relasyon nanda darwa, wara dun man pag sagi ka pangayo si John Paul.

Pagkatapos kang sangka bulan, talagsa dun lang ang pagkiritaay nanda pero gin-intindi lang ni Juana kay may klase dun si John Paul sa amo dya nga mga tiyempo. Kon suwertehun, nagakitaay sanda hasta sa tatlo ka beses kada semana, pero kalabanan sangka beses lang sa sangka semana.

Sangka adlaw aga pa nanindahan si Juana kag nag-agi ruman tana sa tubang kang balay day John Paul. Siyempre nakita na ang anang pinalangga nga nagarigos kag nami ang yuhum-yuhum kang darwa pagkitaay nanda, kinilig ruman si Juana pero nagamadali sa pagpanaw kay nali malibagan ruman ni nanay na. Pagpauli na halin sa tindahan, nakita na si John Paul nga nakaangkas sa motor pero antis pa tana makaparapit nagpanaw dun ang motor imaw si John Paul. Pagkagabi-i gin text ni Juana si John Paul kon sin-o ang imaw na kaina kang aga. Nag reply si John Paul nga klasmeyt na sa eskwelahan kag gin-abat lang tana. Pagkabasa ay dayon man nakaginhawa kamayad si Juana. Umpisa sadto wara dun nagsagi ka duda si Juana kay John Paul, hasta sa sangka adlaw samtang nagapanaw si Juana paagto sa tindahan, nakita na ang pareho nga motor nga nakita na kang una nga nag-abat kay John Paul. Naka-garahe sa tubang kang balay nanday John Paul ang motor pero nagtingala gid si Juana kang wara na nakita si John Paul nga nagarigos sa sagwa kang andang balay. Nagpadayon lang si Juana sa pagpanaw paagto sa tindahan kag gindura na lang sa paminsarun ang anang nakita. Pag-abot kang gabi-i kang pareho nga adlaw, maagto daad si Juana sa balay nanday John Paul pero nakita na ruman ang motor nga gina-angkasan pirme ni John Paul. Kang tana nagaparapit, may nag guwa nga darwa ka tawo, sara labug ang buhok kag may bahul nga dughan, ang sara si John Paul kay nakilala ni Juana ang limug. Dulum sa tubang kang balay nanday John Paul amu ria nga wara na nakilala kung sin-o ang imaw kang ana pinalangga. Nagsakay sa motor ang darwa kag nag butyog paagto sa kadudulman kag nag amat-amat dura, dungan sa pagdura kang pagsarig ni Juana kay John Paul. Pagkasunod nga adlaw, aga pa nanindahan si Juana kag ana pagid nakit-an ang motor sa sagwa kang balay nanday John Paul pero wara pagid si John Paul nagarigos sa sagwa. Nagdali-dali si Juana ka pamakal kang ana nga mga rekado kag nagbalik dayon kay tuyo na nga maabutan ang darwa antis mag-agto sa eskwelahan. Sakto-sakto gid kay pag-abot ni Juana sa tubang kang balay nanday John Paul manug guwa palang ang darwa. Naga isturyahanay ang darwa kag nahangyus tana sa ana nabatian. Ang abi nana nga babayi, agi gali, kag pareho pa sanda nga naghalin sa sulud kang balay nanday John Paul. Nangramig ang mga alima ni Juana kag naglimnan ang anang pamatyag. Ginpalumbos na lang ang darwa kag nagdali-dali himus sa andang karinderya nga daw wara lang tana ti nakit-an nga malain. Nagalumaw-lumaw ang mga mata ni Juana samtang gina-gwanta na lang ang sakit nga anang nabatyagan sa kadadalman kang anang tagipusuon.

Pagkagabi-i nagdesisyon si Juana nga prangkahun si John Paul sa anang malain nga ginbuhat. Ginsanto na gid sa pag-abot kang darwa ang anang pag-agto sa balay nanday John Paul. Pagkakita ni John Paul kana daw sa wara lang, ginlantaw na lang si Juana nga nagatindug samtang nagakudug sa kaugut. Nami pa ang yuhum-yuhum na samtang ginaagbay-agbayan na ang agi sa anang tupad nga mas nagpabukal pa kang dugo ni Juana.

“John Paul! Gin-into mo lang ako! Abi ko ako ang palangga mo, abi ko ako lang? Pero ginpaiputan mo lang ako sa ulo. Abi ko kung saku kaw sa eskwelahan ninyo amu ria nga wara kaw dun pagpakita kanakun, pero bukut gali! Wara kaw dun pagpakita kanakun kay saku kaw dun jan sa agi ngaria! Ginpasimba mo ako nga wara it bagting! Gintugro ko ang tanan nga ginpangayo mo pero kulang sa gihapon! Gintugro ko ang tagipusuon ko pero ginsipalan mo lang! Gin-gamit mo lang ako, kag ako man nga daw sa anga, nagpagamit man. Nagsala gid ako nga ginbalewala ko ang mga duda ko kanimo. Damul kaw it pungyahun para palibut-libuton mo ako sa alima mo! Tuod ang pagpalangga ko kanimo pero sipal lang dya gali para kanimo. Amo dya ang tandaan mo, tanan nga inagyan ta ikuris ko sa tubig kay amo ra ang nagakaangay sa mga parehas kanimo nga lapad mata!”

Nagdalagan pauli si Juana nga nagahiribiun pero nagkirinadlaw lang ang darwa nga daw sa wara lang ti natabo. Rugto nabugtwan si Juana nga sara lang tana sa mga koleksyon ni John Paul. Wara tana ginseryoso pareho kang pagtrato kang mga laki sa halos tanan nga mga agi. Ginkuwaratahan, ginhuthutan, gin-into, ginsipalan. Kadya lat-an dun ni Juana nga bisan ano pa ang himuon na, hindi gid tana pagpalanggaun ni John Paul. Nagpabulag-bulagan, nag-usik kang tiyempo kag kuwarta. Kadya lat-an na dun nga una lang nami ang mga laki, nami sanda kung may kinahanglan, nami sanda kung may pabor, kag nami sanda kung may plano sanda nga intuon ikaw.

Sobra tatlo ka adlaw nga nagahirbiun mag gabi-i si Juana. Sakit-sakit batunon nga nagpakita tana kang matuod nga paghigugma, pero sa sala nga tawo pa nag-agto. Pero sa pagturo kang luha ni Juana, amo man ang pag-ilig kang sakit kang buut kag tagipusuon nga ginkim-kim ni Juana. Pag-abot kang sunod nga adlaw aga pa nanidahan si Juana kag wara gid nagbalikid bisan rugyan nga nagarigos si John Paul. Pagkabalik sa karinderya ay nagdali-dali tana ka himus kang mga rarahaun sa kadya nga adlaw. Pag-abot kang tag-irigma dali-dali na nga gin-agaw ang luwag sa anang nanay, indi kay rugyan dun si John Paul, kundi tungud sa anang luyag nga pasadyahun ang mga nagaigma sa andang karinderya.

Naga-amat-amat ka balik si John Paul kay Juana pero wara dun sa paminsarun ni Juana ang balikdun pa ang natapos dun. Dara-dara dun kadya ni Juana ang pilas sa anang tagipusuon nga tanda kang anang inagyan, kag tanda para kay Juana nga hindi pag isarig ang anang tagipusuon sa kay bisan sin-o lang nga laki. Si Juana kang una nga tugro lang nga tugro, kadya ay si Juana nga risgada mag-abot sa gugma.

Wara man ginsarado ni Juana ang anang tagipusuon sa paghigugma sanglit tawo man tana nga nagabatyag kung gina-kuhit ang anang baratyagun. Pero, lat-an dun ni Juana ang dapat na nga himuon, lat-an na dun nga hindi gid magpa-into sa mga lalaki.

Mas ginpili ni Juana nga pasadyahun ang mga suki sa andang karinderya. Kon kis-a naga-agi man si John Paul sa anang paminsarun, pero indi man magbuhay kag madura, pero wara gidman kita kamaan kung bag-o dun ang sulud kang dughan nana ukon si John Paul man sa gihapon.

_____________
Si Joseph Cezar Murillo Galedo taga-Belison, Antique kag BA Literature-History major sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo.

Gourmet Uga sa Balay | Litrato ni Pangga Gen

Nabugtawan ko ang dapëg ka lamayo nga ginbuog ni Nanay sa dapog. Gapanalëgsëg sa tëtënlan ang anang kahamot , kagërëtëm. Garing nagaugët ang akën ginhawa. Nagbungkaras ako sa baratangan kag nagdiretso sa karan-an nga kawayan.

“Hawël-hawël ruman Nay? Pira rën ka semana nga amu dya ang atën ginaagwanta. ”

“Pangga, agwanta lang gamay. Amo dya ang kabuhi sa atën, maanadan mo gid ang ëga.”

“Mayad pa rigto sa syudad, gadapli kami kang manamit, rugya kay puro lang mara.”

“Palangga, sa urihi maman-an mo nga manamit ang hawël-hawël sangsa mga nahayang sa lamisa kang syudad.”

Nagsanting sa akën talinga ang tinaga ni Nanay. Gapanagap gid raad ako kang lain—kang naandan ko, nga wara rëgya. Nadapgan ko ang kaaslëm ka sinamak. Daw naglaway ako, amo gali dya ang pangabuhi sa uma. Daw sa kaimol tërëkën garing sa gihapon kagarana. Daw sa kaluya paminsarën garing padayon ang kasadya kang tagipusuon nga daw sa wara gasagap ka sabaw. Husto rën ang tubig nga ipadalëndën sa gapagtik nga tëtënlan.

Naanad ako sa syudad nga puro manamit ang mahak-ën  nga aso. Kinahanglan mo kang lakët, ginakadlawan ang lamayo. Wara ikaw ti makaimaw nga pataw kun bëkën ikaw namit, kun wara ikaw ti sabaw. Garing mas nami ang mara. Bisan diin kaw lang idamhay, indi kaw gid magbalingag. Salum-od garing buhay mapan-ës. Mas namit gid man ang ëga.

Nagnilagabung ang sinas. Nagtindëg si Nanay kag nagpanalod sa salas, sa kwarto, sa darapogan. Gintërëk ko ang nahalad sa lamisa, daw may nagtulod kanakën nga maghapok kag magsarasawsaw sa sinamak. Pira rën ka semana nga nagaliwat-liwat ang adlaw namën sa lamisa.Wara rën ako nakatiraw kang lain nga pataw umpisa nga nakauli ako sa uma. Nagdugang ang lagpok kang sinas, nagtangra ako kag may nag-ilig sa akën dahi. Kag kang ihungit ko rën ang lamayo…

“Nay! Nasabawan ang ëga.”

“Tukib” | Litrato ni Pangga Gen

“Palong” ni Fonzy Samillano

Ginhakwat ni Palong ang tuwang-tuwang nga galonan kang tubig kag ginlaktud ang taramnan nga gintunga kang tikô nga kahon. Nakug-ung run ang baka, napaharunan run man ang karbaw. Sa pinsar na nagalagsanay ang kalangkag kag kalipay samtang nabati-an na ang mga harihi ka mga bayi nga nagasuba pauli halin sa banwa. Martes nga adlaw. Kasanagun pa nagdulhog si Vacion sa banwa agud magbakal kang lamayo kag baog, kag agud manglingit ka barakal kang abono kay Auring.

“Adlawun run dya. Wara pa gihapon si Nanay mo,” mahinay nga kimod ni Palong sa anang magurang nga bata nga nagakuris sa dingding nga plywood.

Wara nagpalibak, ginsug-alaw ni Alisto kang magahud nga banghol si Vacion nga nagahangus pasaka sa apat ka halintang nga hagdan.

“Gha, napatay si Manding Auring kagabi-e. Nahayblad.”

Daw kilat nga hinali nagkuris sa langit ang balita nga nabati-an ni Palong. Gindungaw na ang taramnan sa birha nga my bintana. Sa sirak kang adlaw, daw malapad dya nga linaw nga bag-ong tinughungan kang baha. Ang mga dahon kang paray nagadunglay, nalumos sa katambukon kang hilamon.

Ginsulat dya ni Fonzy Samillano, tumandok kang Laua-an, Antique. Tana sangka propesyunal nga manunudlo sa University of Antique kag nagapadayon sa pag-engganyo sa anang mga estudyante nga magsulat kang binalaybay sa Kinaray-a.

Sirena Books, 2018

Koleksyon ka lima ka panaysayon ni John Iremil Teodoro. Ano ang tangkig? Ano, kag andut, ang “memorya bilang tangkig” para kana?

Ginbasa ko dya kaina samtang nagapamahaw sa sangka restaurant. Bangod ang pagbasa sa Kinaray-a sangka pagpamensar kag pagbatyag sa mga butang nga rapit sa tagipusuon, marahalon. Kinahanglan wara nagadali, kag kon pwede pa lang, sa mayad nga lugar nga makapahunay-hunay. Nami gid.

Mga Panaysayon sa Kinaray-a (Sirena Books, 2018)

Kita n’yo man, nami ang cover. Desinyo ni Louise Lopez. Ang logo kang Sirena Books, desinyo kang kilala nga si Manix Abrera. Kon gusto n’yo man kang inyo kopya, email lang sa sirenabooks@gmail.com.

Ani sa Barasanan 2018 | Litrato ni PJ Asenjo

Nagpakulo siya ng tubig sa nag-iisang kaldero. Ipangluluto niya sa noodles pagkatapos ay magsasaing na siya. Isang beses sa isang araw lamang siya kumain. Kailangang magtipid, lalo na’t patapos na ang anihan. Problema pa’y hindi umuulan, walang balak ang mga tao na magdouble. Iniisip niya kung anong raket na naman ang papasukin kapag wala nang makuhaan ng bagutbot. Maya-maya pa’y umusok ang kaldero, kumukulo na ang tubig. Binuhusan ng tubig ang noodles sa mangkok, at nagsaing. Patuloy ang pagtalak ng radyo. Mga balitang hindi na bago sa pandinig, “Isang babae natagpuang patay sa damuhan ng Lindero, Dao, Antique. Suspek ay patuloy na hinahagilap ng pulisya.”

Tag-arani sa Barasanan, Dao, Antique | Litrato ni PJ Asenjo

Pagkarating sa taniman ay dumakot ng palay, at pinahanginan. Inaasahan niyang mas madami ang matitipon ngayon. Medyo sumasakit na ang tirik ng araw at namumuo na ang pawis sa kanyang noo. Kailangang mas madami ang kita para mapantayan ang nagmamahalang bilihin. Unti-unti niyang nararamdaman ang pagtuyot ng lalamunan, ang pagkahapo dulot ng alikabok at init. Maya-maya pa’y maririnig ang wangwang sa kalsada. Nagtaka siya kung bakit parang may nagpapatrolya. Naalala niyang may hinahanap nga palang suspek sa katabing lugar nila. Palibhasa’y wala naman siyang pakialam sa mga nangyayari sa bayan, dagdag pa’y tagabukid siya, o hindi rin siya nakikiosyo sa mga tao sa baranggay.

Rugya ang bag-o nga paindis-indis sa pagsulat, ang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a. Ginapatigayon dya kang Saint Anthony’s College (SAC) paagi sa anang Research, Planning,and Development Office sa pagdagyaw kang KasingKasing Press kag Balay Sugidanun.

MEKANIKS KANG BANTUGAN SA PANULATAN KINARAY-A

Pagsurondan Pangkabilogan

1. Ang paindis-indis bukas sa tanan nga pumarasakup magluwas sa mga katapo administratibo kag mga hurado kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a;

2. Ang mga pasakup sa paindis-indis dapat nakasulat sa Kinaray-a;

3. Ang mga pasakup dapat orihinal nga buhat kag tagsulat.

4. Ang mga kategorya kang paindis-indis amo ang sinanto nga pambata (nursery rhymes); sugidanun para sa kabataan; binalaybay; kag nobeleta

5. Ang paindis-indis opisyal nga nakatalana halin sa 1 Disyembre 2018 kutub sa 31 Enero 2019; ang mga nagdaug pagakilalahun sa 14 Febrero 2019 sa St. Anthony’s College;

6. Ang indibidwal nga huwadtarung (copyright) kang mga pasakup nagapabilin sa tagsulat pananglit sa pagpasakup sa paindis-indis ginatugroan kang pumarasakup ang tag-organisa ka awtoridad nga ibalhag sa imprenta, ukon porma elektronika ang pinasakup nga entrada;

7. Sa bahin kang pag-usisa kang kalig-on kang mga pasakup sa lantipulong kag para sa mga kabangdanan kang pagbalhag, ang pangunahun nga taramdam kang mga hurado kag editor amo ang libro nga Taramdan sa Lantipulong Kinaray-a.

Pagsurondan sa Pasumite kang Pasakup

1. Ang mga pasakup dapat naka-encode sa bugu (8” x 11”) nga bond paper, sa tatlo ka kopya; kag may 1” nga giliran. Ang pag-encode dapat nagagamit kang Times New Roman ukon Cambria, font size 12;

2. Ang pang-encode kang sinanto pambata, sugidanun para sa kabataan, kag nobeleta dapat naka 1.5 nga espasyo; ang binalaybay, sa 1 espasyo ukon suno sa porma nga ginatuyo kang manunulat;

3. Ang sang ka pasakup sa sinanto pambata dapat koleksyon kang kinse (15) ka bilog nga sinanto pambata nga nagasunod sa sang ka pangkabilogan nga tema. Ang koleksyon dapat may pangkabilogan nga titulo. Ang kada sinanto sa koleksyon dapat indi magsobra sa 40 ka tinaga gamit ang Microsoft word count. Mas ginapakamayad kon ang tema sara sa mga nagasunod: pag-amlig sa kadunaan; pagpalangga sa pungsod; bisan ano sa mga Kristiyano nga kabilinggan; pagpasanyog kang paghidaet kag paghiriusa; bugal-Antiqueño; kapisan kag pagkamabinuligun; ikaayong-lawas.

4. Ang sang ka pasakup sa sugidanun pambata dapat koleksyon kang lima (5) ka bilog nga mga sugidanun pambata kon sa diin ang kada sara may mabaskug kag masin-aw nga leksyon moral nga makabulig sa pagpasad kang mga mayad kag pangunahun nga mga kabilinggan. Ang koleksyon dapat may pangkabilogan nga titulo. Ang kada sugidanun sa koleksyon dapat indi magsobra sa 900 ka tinaga gamit ang Microsoft word count.

5. Ang sang ka pasakup sa binalaybay dapat koleksyon kang pulo (10) ka bilog nga mga binalaybay kon sa diin ang kada sara dapat indi magkubus sa pulo ka linya. Ginapakamayad nga ang bilog nga koleksyon may ginasunod nga tema.

6. Ang sang ka pasakup sa nobeleta dapat sang ka bug-os nga nobeleta nga dapat indi magkubus sa 8,000 ka tinaga gamit ang Microsoft word count. Ang manunulat sarang maggamit kang bisan ano nga tema pananglit ang tag-organisa nagareserba kang kinamatarung nga magdiskwalipika kang mga materyales nga subersibo, ukon nagasakdag kang gyera, diskriminasyon sa rasa, relihiyon, sex & gender, kag historical revisionism.

7. Ang tanan nga kopya kang pasakup dapat wara it pagkilalhan kang manunulat magluwas sa bansag-panulat (pen-name) nga mismong manunulat ang nagpili;

8. Ang tatlo ka kopya kang pasakup dapat nakasulud sa sangka sobre-manila nga nalakipan kang sang ka selyado nga letter-sized nga sobre kon sa diin nakasulud ang pagkilalhan kang manunulat: bilog nga ngaran, adres kag contact number. Ang sobre kang pagkilalhan dapat naka-label sa guwa kang titulo kang koleksyon kang pasakup; Ang sobre-manila dapat naka-address sa:

The Secretariat / Bantugan sa Panulatan Kinaray-a / Research, Planning & Development Office / St. Anthony’s College / Gen. Fullon St. / Brgy. San Angel / San Jose de Buenavista / 5700 Antique / Philippines

Ang mga pamangkot bahin sa paindis-indis sarang i-mensahe sa Facebook Page kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a.

9. Ang premyo sa mga magdaug: P7,000.00 kag sertipiko sa Una nga Padya; P5,000 kag sertipiko sa Pangarwa nga Padya; P3,000 kag sertipiko sa Pangatlo nga Padya.

10. Ang pamat-od kang mga hurado sa kon sin-o ang nagdaug indi run maligwat.

Halin ang litrato sa FB page kang Diocesan Commission on Mass Media and Social Communication – Antique.

Rugya ang bersyon sa English: Bantugan-Mechanics

Nahulog nga bunga kang Tipulo sa semento sa s’yudad. Litrato ni Pangga Gen.

Binalaybay ni R. Lampasa alyas Bebe Lab 

Ang akun dughan napung-aw
sa Pamilya, sa mga pakaisa, kag sa mga barkada.
Mata ko galumaw-lumaw sa pagluru-lantaw
kon daad rugto ako, anda kaimaw.

Si Pangga Gen sa Parayan kang Siyudad kang San Jose, Nueva Ecija | Litrato ni Zr Cabatuan.

SIYUDAD KANG SAN JOSE, NUEVA ECIJA. Naimbitahan ako kang manunulat nga si Wilfredo Pascual, awtor kang Kilometer Zero, nga mangin panelist sa 3rd Nueva Ecija Personal Essay Writing Workshop kang Peb. 28-Marso 3. Organiko sa desinyo kang writing workshop ang pagkilala man kang lugar.

Isara sa mga aktibidad ang pagbisita sa sementeryo kag irigasyon. Naimaw ako sa grupo nga nag-agto sa irigasyon. Parayan ang amon gintup-an. Rugya sa diin may mga eksena sa klasiko nga pelikula nga “Tinimbang Ka Ngunit Kulang” kang kilala nga direktor, si Lino Brocka, nga tumandok man kang dyang lugar.

First time ko makalapak rugya sa Nueva Ecija, kilala nga “rice bowl” kang Pilipinas. Luwas kanday Brocka kag Pascual, duro pa ang naghalin rugya nga mga kilala nga tawo sa patag kang pagsulat. Parehas nanday anhing Lazaro Francisco kag Rogelio Sicat.

Pay dyang malapad nga parayan ang hapulas sa akon dughan samtang ginakurum ako kang duro nga mga pemensarun kag baratyagon nga indi ko pa lubus mapautwas. Parehas kang bangag – ang kamara kang lupa kag nagabitak-bitak nga parayan; ang kaiwat kang tubig; ang kamahal kang bugas kag presyo kang baraklun samtang kabarato kang paray; ang bag-o nga Rice Tarrification Law nga laban lamang makapalapad kang kinatuhay kang mga maysarang kag imol.

Sa makita ninyo sa litrato, may mga naglupad nga pispis sa akon paglaaw sa parayan halin sa karsada. Kon daad sarang makasunod sa andang paglupad-lupad. Daad gid, may mga kahoy pa sanda nga mahapunan sa kabukidan kang Sierra Madre.