Nag-imaw ako sa siyam (9) ka mga Lin-ay kang Antique katong hapon kang Pebrero 11, 2012 sa pagtuman kang programa kang gintukod nanda nga Lin-ay kang Antique (LKA), Inc. nga “Libro Para sa mga Antiqueno.” Natabo dya sa Panlagangan Elem. School sa Brgy. Panlagangan sa Sibalom, Antique. Sangka gamay dya nga eskwelahan sa turukladun nga baryo sa guwa kang banwa. Halin rugya, makita ang bukid nga Montagawe kag ang kalapadan kang taramnanan kang Sibalom.

Ginsug-alaw kami kang mga estudyante nga nag-ilis gid kag naghanda para sa okasyon, kang mga Nanay dara ang andang mga gamay nga bata, kang mga Tatay nga nagasuporta sa pag-eskwela kang anda kabataan, kang mga matutom nga maestro kag maestro nga ginapamunuan ni Sir Nynivo Esposo, kag kang bilog nga komunidad sa pagpanguna ni Brgy. Kapitan Merlie Lagunday.

Ginakatapuan ang Lin-ay kang Antique, Inc. kang mga tagdaug halin 1974 hasta kadyang 2011. Ginapamunuan dya ni Sheryl Ebon-Martinez (LKA 2001). Ikarwa run nanda dya nga tuig. Napatuman ang una nga programa sa Tibiao. Dyang kahiwatan sa Sibalom ginpangunahan ni Diana Rose Grasparil-Espe (LKA 1994).

Nagdara ang grupo kang mga libro halin sa The Asia Foundation’s Books for Asia kag dugang nga mga donasyon halin sa Manila, Australia, America, kag iba pa nga bahin kang pungsod – tanan sa pagtinguha kang mga lin-ay kag andang pamilya.

Indi lang mga gwapa ang atun mga lin-ay; mga aram kag may tuod nga talento ilabi na sa pagkanta. Ginpakita dya sa programa nanday Mary Kris Gualberto (LKA 2011) kag Ruby Rizza Estaris-Villavert (LKA 2005).

Labi nga nangin memorable ang programa sa pagbasa-istorya ni Melody Paculaba-Guzman (LKA 1992) kang libro pambata nga akun ginlubad halin sa Ingles paagto sa Kinaray-a, Ang Bukid nga Nagpalangga kang Pispis (Mother Tongue, 2007). Ginsundan pa dya kang paghalad kang kanta ni Mr. Andrew Uy-Kimpang, bana ni lin-ay Jazmine Pediangco (LKA 1996), nga kaimaw man ang darwa nanda ka bata.

Kag ako takun amo ang anda gin-imbitar para magtugro kang mensahe pang-inspirasyon. Sa pag-atubang ko sa kabataan, ginikanan, kag pumuluyo kang Panlagangan, gin-istorya ko ang mga adlaw kang akun pagbasa kang libro sa nabukid man nga baryo kang Dao, kag ang pagkilala nga dyang pagbasa amo ang bahul nga rason andut nagdaug ako sa duro nga quiz bee kauna, nakapasar sa UPCAT, kag kadya sangka manunulat kag propesor sa De La Salle University-Manila.

Sirum run kang maglisensya kami sa pag-uli. Kami man nabusog gid: sa andang mainit nga pang-abi-abi, sa manamit nga meryenda kang mga pagkaun nga ginakahidlawan parehas kang ibos kag alupi, kag labaw sa tanan, sa pagpati nga sa magamay kag kongkreto nga lihuk parehas kadya, may pagbag-o nga nagakatabo.

Salamat sa Lin-ay kang Antique sa kahigayunan nga makadagyaw.
Salamat kay Ms. Beaulah Pedregosa Taguiwalo sa mga kopya kang Ang Bukid nga Nagpalangga kang Pispis.
Hasta sa liwan kag padayon kita.

_____________________________
Mga litrato ni Pangga Gen.

Madinalag-on kag mabinungahon ang pagdagyaw kang Balay Sugidanun sa Pambansang Seminar-Workshop sa Mother Tongue sa K-12 nga programa kang DepED nga gintukod kang Programa sa Intelektwalisadong Filipino at Pagsasalin (PIFPag) kang Dept. ng Filipino ng De La Salle University-Manila kang Abril 25, 2012 sa Westown Hotel, Iloilo City.

Si Prof. Juan Gepullano kang Art Division kang DepEd-Iloilo sa papel kang ART sa edukasyon kag sa pila ka mga teknik kag istilo sa pagtudlo kadya nga sensitibo sa kinaiya kang kabataan.

Si Dr. Rakki Sison-Buban kang Dept. ng Filipino kang DLSU-Manila sa anang masinadyahon kag participatory nga paglektyur sa paghanda kang mga materyales pangtudlo.

Ang mga madre kang Our Lady of Grace Academy (OLGA) sa Capiz, pira ka mga partisipante halin sa pribado nga eskwelahan.

Ang mga organizer kaimaw ang mga partisipante halin sa University of Antique (UA) kag mga tagsulat kang modyul sa Kinaray-a nga inisyatibo kag sakdag kang Ayala Foundation.

_________________________
Litrato buol nanday Pangga Gen kag Pearl Joy Asenjo

Si Alice Tan-Gonzales, nagabaton sang medalya halin kay Ada Javellana Loredo, kaimaw sanday Mrs. Sylvia Palanca Quirino kag Hermie Beltran. Litrato ni Ms. Rain Chua.
____________________________________________________________

Panginbulahan sa mga tagdaug sa 62nd Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature sa kategorya Sugilanon sa Hiligaynon:

Una nga Padya: Alice Tan Gonzales (Lanton)

Ika-Duha nga Padya: Jesus C. Insilada (Panubok sa Pula Nga Pulos)

Ikatlo nga Padya: Alain Russ Dimzon (Binukot)

Ginhiwat ang pasidungog, subong kada tuig, sang Septyembre 01, 2012 sa The Peninsula Manila sa Makati City. Ika-apat na ini nga Una nga Padya para kay Tan-Gonzales, manunudlo sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo, ikaduha para kay Insilada, kag una nga Palanca para kay Dimzon. Puro sila taga-Iloilo.

Ang mga hurado amo sanday: Genevieve L. Asenjo (Chief Judge), Ada Javellana Loredo, kag Isabel Sebullen.

Sin-o ang mangulintas kang Medalya ni Maniwantiwan kag makabaton kang 10,000.00?

Sin-o ang Tagdaug sa Binalaybay kag makabaton kang 5,000.00?

Nagpakig-angot ang Balay Sugidanun sa Distrito kang Tobias Fornier (kauna Dao) nga ginapamunuan ka andang supervisor nga si Mrs. Jazmin B. Josue, kaimaw ang anang 195 nga mga maestra kag maestro sa 33 ka mga eskwelahan halin sa kinder paagto sa primarya kag elementraya, sa pagsakdag kag pagpartisipar sa kahiwatan kang pasidungog kang PADYA KINARAY-A II.

Matabo dya sa Lunes, Disyembre 24, 2012 sa Dao Social Hall. Magabukas ang adlaw sa sangka Paghanas + Pagplano sa Mother Tongue-based Multilingual Education (MTB-MLE) sa K+12 nga programa kang gobyerno nga ginpatuman kadyang Hunyo. Sa tag-irigma, ipaguwa (film showing) ang ‘Ga Sibod Dai-a!’ Sangka documentary film dya ni Ma. Christine Muyco nahanungod sa Panay Bukidnon, ang taga-tatap kang epiko nga Hinilawod. Sundan dya kang programa kang PADYA KINARAY-A. May apat ka napilian: Gil Montinola (Binalaybay + Sugidanun), Linda Arnaez-Lee (Panaysayun), Ramil P. Martinez (Panaysayun), kag Stephen Louie R. Checa (Binalaybay).

Isaka kananda ideklara nga Tagdaug kang Padya Genevieve L. Asenjo sa Kinaray-a kag mangulintas kang Medalya ni Maniwantiwan kag makabaton kang 10,000.00. Isara man makabaton kang Sertipiko kang Pagpasidungog Randy M. Tacogdoy sa Binalaybay kag 5,000.00. Si Randy M. Tacogdoy, DPA., taga-San Jose, empleyado kang National Statistics Office (NSO) kag isara ka mga busalian sa pagsulat sa Kinaray-a kag Tagdaug sa Panaysayun 2011 nga ginsakdag ni Dr. Maragtas S.V. Amante, taga-Pandan kag administrador/professor kang Economics sa University of the Philippines-Diliman. Makabaton man kang Sertipiko, 500.00 + libro ang iba pa nga napilian.

Pormal man nga pagabatunon kang Distritko kang Tobias Fornier ang karton kang libro nga donasyon kang Cultural Affairs Office kang US Embassy-Manila.

Imbitado ang komunidad sa hapon. Ginalauman man ang pagtambong kang kilala nga mga manunulat, artist, cultural worker, manunudlo, kag abyan kang Balay Sugidanun parehas nanday Florentino ‘Nonong’ Egida nga makanta kang anang bag-o nga komposisyon (Original Kinaray-a Music ukon OKM) halin sa anang album nga ‘Laragway’ nga i-launch sa Disyembre 29 sa San Jose.

Ang Balay Sugidanun kag Padya Kinaray-a sangka personal nga inisyatibo kag community-engagement/payback + pay it forward ni Genevieve L. Asenjo, PhD. Wara dya it funding kang bisan ano nga ahensya ukon organisasyon ukon indibidwal, ilabi na kang politiko. Independiente dya nga nagakabuhi sa kolaborasyon kag suporta kang pamilya, komunidad, kag mga indibidwal parehas kang mga tagpasakup nga mga manunulat sa padayon nga handum kag tinguha sa pagpaugwad kang pulong kag kultura nga Kinaray-a paagi sa creative nga mga pamaagi kag inobasyon.

Mrs. Jazmin B. Josue, Fr. Martin N. Laurio, Genevieve L. Asenjo, Ramil P. Martinez.

Si Ramil P. Martinez, gabasa kang pinanid kang “Sikad Pa-Bicol.”

Para sa Padya Randy M. Tacogdoy sa Binalaybay, ginpadyaan ang koleksyon, “Kalipay kang Gin-angga kag iba pa nga Binalaybay,” ni Stephen Louie R. Checa kang Hamtic, Antique nga sangka DJ sa Radyo Natin 91.7 FM. Nakabaton tana kang Sertipiko para sa anang titulo kag 5,000.00.

Si Stephen Checa, gabasa ka anang binalaybay.

Si Gil S. Montinola, gabasa ka anang binalaybay.

Nagbukas dya sa pangamuyo-binalaybay ni Fr. Martin N. Laurio. Ginsundan kang pagkanta sa Kinaray-a kang Dao Teachers’ Choir. Nagbasa ka mga pinanid ka andang sinulatan ang mga tagdaug. Nagkanta man si Florentino “Nonong” Egida, isara sa mga tatay kang Original Kinaray-a Music (OKM) nga maga-launch ka anang una nga solo nga album, Laragway, sa Disyembre 29, alas 5:00 sa hapon sa Gaisano Mall, San Jose, Antique.

Programa.

Nagtambong man ang iba pa nga mga manunulat sa Kinaray-a parehas nanday Ma. Felicia “Acay” Flores, Cor Marie Villojan Abando, kag Norman Darap, ang Busalian sa Padya Kinaray-a 2011.

Glenn Mas, Norman Darap, Mrs. Jazmin Josue, Gen Asenjo, Ma. Felicia Flores, Stephen Checa, Ramil Martinez, Gil Montinola, Fr. Martin Laurio.

Si Glenn Sevilla Mas, emcee.

Salamat sa tanan nga mga manugbasa, manugbisita, mga nagbulig kag nagtambong. Hasta sa duro pa nga liwan!

Big Books kang Dao Central School.

Ginpakita ang mga nahimo nga Big Books kang Dao Central School, pilot area kang Mother Tongue sa Kinaray-a, sa pagpanguna ni Ma’am Cecilia Villodres. Pira sa mga feedback nanda sa inagihan ukon concern sa pagtudlo kang Mother Tongue amo ang mga masunod: 1) pag-spell sa Kinaray-a, parehas sa pagpili kon “u” ukon “o,” hal: tanum ukon tanom? 2) pag-isip, hal: napulo kag isara ukon onse? 3) pagtudlo kang alpabeto, hal: kang F, X, C, kag iba pa.

Naistoryahan ang “pagbaybay ayon sa bigkas” ukon suno sa tunog sa Kinaray-a pero hay may mga eksepsyon parehas kang mga nakaandan dun kag isara sa mga komonalidad natun sa iba pa nga mga lengguwahe sa pungsod parehas kang “lupa.” “Lupa” gid kag bukon “lopa.” Sa pag-isip, pwede nga itudlo pareho: napulo kag isara kag onse; nga maman-an kang bata nga pareho lang dya kag pwede isa-konteksto, hal., ang onse, dose, trese bilang halin sa lengguwahe nga Espanyol sa kasaysayan kang kolonisasyon natun sa Espanya. Sa pagtudlo kang alpabeto, imitlang man dya, ihambal, itudlo suno sa tunog sa Ingles, bangud naabay ruman dya sa alpabeto sa Filipino.

Si Ma’am Cecilia Villodres, ga-presenta ka Big Books.

Nakita ang pagkakinahanglan sa paghanas sa pagsulat mismo kang istorya.

Duro man ang naghambal nga kulang ang mga materyales sa pagtudlo. Amo nga ginpa-ambit ang proyekto nga Cultural Icons ukon Sagisag Kultura ng Filipinas kang Filipinas Institute of Translation, Inc. nga ginpondohan kang National Commission for Culture & the Arts (NCCA). Ginalauman nga makaumpisa himo ang mga manunudlo kang mga materyales pangtudlo halin sa mga cultural icon kang banwa kag probinsya, hal., nahanungod sa Dao kag kay Tobias Fornier.

Sa kabilugan, positibo ang komento kang mga manunudlo sa pagka-epektibo kang Mother Tongue. Naobserbaran nga mas aktibo gid man ang mga bata.

Nagtapos ang programa sa pagtugro kang pira ka tips sa pagsulat kag sa pagbasa kang pira ka sinulatan sa Kinaray-a ni Gen Asenjo sa paglaum nga makatugro inspirasyon sa padayon nga pagsulat kag pagtudlo sa Kinaray-a kag sa pagpabaskog kang suporta sa Mother Tongue.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Ang plano, hingabutan ang pagbutlak kang adlaw sa Chocolate Hills. Ang natabo, naunahan namun dya. Wara’t trapik, sementado ang karsada halin sa Panglao paagto rugya sa Carmen diin nagatumpok – mga ulhot sa kalapadan – dyang duag-tsokolate nga mga bungyod.

‘Daw mga suso kang daraga,’ amo dya ang nagsulod sa akun pensar kang matukad ang viewing deck. May Wishing Well rugya. Nadumduman ko ang sangka abyan. Sa tunga kang sangka conference ka isarang semana, nabaton ko anang text message nga nagapanugid nga ginkulam tana. K-U-L-A-M. Gali, kuno, amo nga indi mag-ayad-ayad sa balatian. Nahapulas ko sa mga giha kang anang mga tinaga ang madalum nga pagginhawa – parang nabunutan ng tinik – nga sa wakas, natugruan na ka ngaran, nasagapan ka paathag anang kondisyon, matapos ang daw wara’t katapusan nga balik-balik sa mga doktor kag pagpa-ospital. Daw indi mapatihan nga mabatian ko dya kana. May PhD, taga-syudad gid, praktikal nga tawo. Pero nahangpan ko man nga kinahanglan kang tawo kang sangka ginapatihan, ilabi na sa panahon kang krisis. Sa personal man natun nga kabuhi ukon panghimanwa. Nahangpan ko man nga isara ako sa anang ginsugidan kadya, bangud nagasarig kag nagapati sa akun simpatiya kag paghangup: man-an na nga indi ko tana pagkadlawan.

Nagtikang ako parayu sa Wishing Well kag nag-atubang sa pinakabahul nga bungyod. Indi ko mahambal nga sagad ako sa yoga. Pero bukon ang kasagad ko ang importante sa amo nga oras. Nagposisyon ako, gintakup ang mga alima sa ibabaw ka ulo, nagpirung, kag nagbudu-budu kang pangamuyo para sa tayuyon nga byahe kag sa padayon nga kamayad kang lawas, amo man kang mga palangga sa kabuhi kag kang nadumduman ko nga abyan.

Ka tuig 2000 ang una kag urihi ko nga bisita rugya sa Bohol. Opisyal nga byahe nga may cultural tour: naka-’Hello’ sa tarsier kag naka-river cruise sa Loboc abay ang namit nga igma samtang ginaharanahan. Wara katu naabay ang pag-agto rugya sa Chocolate Hills hay kulang sa tiempo.

May husto gid man nga panahon para sa mga bagay-bagay. Wara it fixed itinerary dyang byahe, nga amo akun gusto, pero hay naman-an ko nga dapat kadya run, dapat makaagto gid sa Chocolate Hills para makumpleto ang akun Bohol sojourn. Nangin sangka bahul nga pagpasalamat kag pag-ampo dyang pag-atubang sa Chocolate Hills. Ilabi na bangud nabatyagan ko ang kamal-amun na run kadya. Masat-uman mo dya sa mga halintang kang hagdan pa lang kang viewing deck, halin sa entrance nga kuweba ang disenyo.

Nagakinahanglan ang viewing deck kang renovation kag re-imagining kang desinyo kag konsepto. Daw nagapanghayhay dun dya sa kakapoy: natak-an run sa duro nga mga kahig nga nagbisita rugya para sa dyang iconic nga imahen kang pagbisita sa Bohol.

Halin rugya, naga-aso ang palibot. Ginabulag ako kang sirak kang adlaw. Dulom ang kalabanan ko nga shots sa DSLR kag iPhone. Pagpanaug, nagahining-hining ang mga dahon kang mga tanum kag kahoy sa tun-og. May nakita ako nga tipaklong. Ano bala, kun wara ako nangisog himuon dyang byahe, wara daad ako mabusog sa kasanag kang dyang aga.

Bougainvillea sa Salad & Malunggay Ice Cream sa Bee Farm

Amo dya nga naga-byahe ako: para makapahuway sa mga naandan kag ginakasakuan, labaw sa tanan, para ma-inspire. Liwan kag liwan.

Ang liwan mabuhi! Ang liwan madumduman nga “Amo dya ang gusto ko nga kabuhi! Amo dya ang kabuhi! Amo dya ang paano mangabuhi!”

Siri nga asul ang dagat. Limpyo. Nagapanghagad matusmog.

Pero wara ako it luyag maglangoy kundi magpungko lamang: hakluun ang mabugnaw nga dapya kang hangin, magpalutaw-lutaw sa kamag-an nga nabatyagan sa dyang lugar, sa dyang oras, kag i-enjoy ang mga ginapamensar kag madumduman. Nagapasalamat ako nga duro ang akun mayad nga mga handumanan kag padayon ako nagadamgo – nga nakabugtaw. Amo dya nga sa amo kadya nga mga tion kag lugar, gusto ko ako lang sara. Kun may imaw man, ang gusto ko kag suud nga kilala – nga indi matublag kun andut hipus ako, indi sagi ka pamangkot, hay naman-an na kag nahangpan nga nagapiritik-purutok ang mga brilyante nga ideya kag istorya sa akun utok, kag daw malupok ang akun dughan sa kalipay, nga indi ako makahambal.

Kag kun makaumpisa man hambal, gatarabutab – hay kinahanglan ko dakpun, dunganan, ang pitik kang pensar. Masal-an nga ‘high’ ako sa droga ukon ‘daw gaugut’ ukon ‘daw buang’ bangud gakumpas ang akun mga alima, gasaut ang bilog nga lawas, daw pispis ang limug sa saka-naug kag kun ano pa nga pagbalud-balud sa pagpabutyag-pautwas kang mga napensaran kag nabatyagan.

Rugya ako sa restaurant kang kilala nga Bohol Bee Farm. Himo sa kawayan kag kahoy, sa atubangan – sa idalum, ang ‘ekslusibo nga dagat para sa mga bisita lamang.’ Makita halin rugya ang mga isla kang Siquijor kag Cebu. Rugya ako nagdiretso para magtiraw ka andang ginasugid nga organic garden salad himo sa mga bulak parehas kang bougainvillea. Gin-paresan ko dya kang lemon grace juice. Tanglad kun sa atun pa.

Andut nga na-inspire ako sa dyang lugar? Bukon lang dya darayunan nga makarigos ikaw sa mahambal nga pribado nga bahin kang dagat kag makakaun kang organic ukon fresh-from-the-garden-to-the-table nga mga karan-un. Malinong dya nga lugar diin makalagaw-lagaw ikaw sa tunga kang kabulakan kag kakahuyan. Labaw sa tanan, para kanakun, modelo kang sangka pagkabuhi kag pagpangabuhi,.

Pribado nga pararigusan kang Bohol Bee Farm

Ginlibot ko dya nga naga-ikib, nagadilap, nagaligon-ligon kang malunggay ice cream. May iba kag duro pa nga flavor. Avocado ice cream akun sara pa nga gin-enjoy samtang gapanaw-panaw, daw diyosa sa kabulakan. Wara ako it nakita nga buyog. Daw lipong abi ako, kag nawili sa shop sa pagpamakal ka mga pangregalo run sa mga miga kag migo para sa kadyang Paskwa: mga habon, pahamut, baranyos, pagkaun kag pangnam-is.

Nahidlaw ako sa akun mga bugto. Man-an ko nga gustuhan man nanda dya, amo man gid ang gusto. Eksayted run ako mag-uli sa balay kag i-istorya dya kag magtiraw ka amun versyon kang mga green salad. Lupo-lupo abi, dapunan ka makul, bubudan ka nabukbok nga mani ukon mais kag dressing halin sa organic market diin nagapanindahan ako sa Manila. Garalaway run ako mamensar.

“Walang Tarsier Doon, Ma’am”

Tarsier Paprika: Herbs & Spices Restaurant. Naganyat ako sa dyang billboard nga nalubsan namun sa byahe halin sa Tagbilaran airport paagto sa hotel sa Panglao. Moment diin mahambal mo nga dyang gina-advertise nga produkto kag serbisyo para gid kanimo.

Para gid man kanakun. Gina-angkun ko. Ha-ha-ha. He-he-he.

“Walang tarsier doon, Ma’am,” FYI kang taxi driver kag ginpadumdom ko nga sa Tarsier Botanika kami madiretso halin sa Chocolate Hills (nagnaug man sa Loboc para mag-picture lang kang simbahan, kag nagsulod man kag nangamuyo sa bantog nga Baclayon Church). Pero daw indi gid maurat dyang driver, gintudu na liwan ang rilikuan pasulod sa lugar diin makita kang mga bisita ang tarsier. Nahambal ko run nga i-skip namun dya, indi ko gusto kang tarsier, hay nakita ko run dya katu (bisan buhay run, kang 2000 pa) pero sigurado ako nga indi ako mag-enjoy: maluoy lang ako sa tarsier kag mag-ugut sa kaugalingon, sa kapintas kang tawo sa mga hayop kag sapat. Hambal ko, sa Tarsier Botanika kami madiretso, kag okey gid kun wara it tarsier gali rugto.

Kadya ko lang man dya nabatian (wara man ako nagsagi ka-Google antes, bangud sa kasakuon kag kampante ako nga tawhay kag mangin mayad dyang byahe). May entrance fee. 350.00. Consumable sa Tarsier Paprika, ang restaurant ka dyang lugar. Mas lapad dya kag bag-o kaysa sa Bee Farm. Everything tarsier ang konsepto pero hay may Reclining Buddha sa lotus pond, may bamboo groove, may stable, may Aquatika, kag kun anu-ano pa. Gusto mo mag-birdwatching? Agto ka lang man rugya.

Kamusta ang restaurant? Nami gid, e. Daw imo lang ang langit kag dagat — ang tanan nga malab-ut ka imo mga mata. Ha-ha. Daw indi run ako magbalik sa Manila. Tagpira ang room? 12,000.00 ang pinaka-naba. Low season kadya. Okeeey. Te, ma-order ta gilang. Ano andang bestseller? Ang salad kuno nga Asiana 9. Te, okeeey, tirawan ta.

Mahambal ko, wara’t duda, nga mas gusto ko ang pagkaun sa Bee Farm.

Ka nami ka lugar! Sige, lagaw-lagaw ta pa hay sang-oras pa kag magbalik ang driver.

Nakalab-ut ako sa shop. Tana gid. Hungud ko nga wara gindara ang credit card. Determinado ako mabayad lang ka cash, nga hasta lang sa cash nga balon ang gastuson. Pero hay pagsulod ko, tana run, tana gid – moment liwan diin mabatian mo ang pagtungko kang fairy godmother mo nga nagahambal, ‘This shop is for you, gurl; splurge – you can’t find this again somewhere else!’ Mga bayo nga originally designed kuno kang tag-iya. De-kalidad. Wara ako it may ma-reklamo. Type ko ang mga naka-display.
‘Debit?’
“Yes, Ma’am.’
Ay, linti gid! Ano pa ang mahimo ko abi, tutal, hardworking gurl ako: I deserve it, indi bala.

Rationalization. Pero ano bala, nakapag-shopping ako sa Bohol!

Sa Iloilo gilang ang Talaba, kag Salamat kay Louise Gluck

Sa dyang hitabo sa akun kabuhi, nagtakup ang bulan kang Agosto kag nagbukas ang Septyembre sa isla kang Panglao sa Bohol.

Nagabaylo-baylo ang duag kang sirum sa paghinalup kang adlaw. Nagakubay ang mga baroto, hunas ang lawud, nagasuyod run kang daray-ahan ang kalabanan nga mga turista nga mahimo nag-island hopping kaina. Nagpasudsud man ako kang mga kahig sa baras halin sa hotel nga gindayunan antes makalab-ut rugya sa Amorita Deck para sa dyang view, kalinung sa pagbasa kang nadara nga libro kang binalaybay ni Louise Gluck nga A Village Life, kag paghigup kang sabaw kang chicken binakol.

Kang maagyan ko ang hilera kang mga manugbaligya kang seafood, napamangkot ko kun andut mahal. Nagalaway ako sa talaba pero hay bug-at sa buut ko ang magbakal kang sangka kilo sa presyo nga 250.00, nga pirangnahut sa akun panglantaw, bangud sa akun pensar, ang sangka serving sa sangka restaurant sa Iloilo – nagapurong, daw makawas, sa sartin ukon palanggana, sa pagbusog ka akun kadaluk rugya.

Halin pa kuno sa Tagbilaran ang mga isda, lukos, kalampay, talaba, orang. Wara run it industriya kang pagpangisda (ukon basi naghina lang) sa dyang isla: mga turista run, lokal kag pangayaw, ang ginapangisda kang mga tumanduk para sa island hopping, sa diving, sa paglagaw para makita ang Chocolate Hills, ang tarsier, ang simbahan kang Baclayon, kag iba pa nga ginapahambog kang Bohol para bisitahun.

Nagpasalamat ako kananda kag nagpadayon panaw sa pagsaka sa dyang deck. Sa pag-angkun ko kang pwesto, nagparapit ang weyter. Wara ko run ginlantaw sa menu list ang seafood. “Soup, chicken binakol,” order ko. Sa pahina 5 kang libro, may amo kadya nga ginahambal si Gluck sa binalaybay na nga “Pastoral:” To my mind/you’re better off if you stay;/that way, dreams don’t damage you./At dusk, you sit by the window. Wherever you live/you can see the fields, the river, realities/on which you cannot impose yourself —

Bantay ka lang, Gluck, nabatian ko sa kaugalingon. Wara ‘kaw kaagto sa Pilipinas, wara mo nakita dyang asul-berde namun nga dagat. Pero andut nagapangudut imong mga linya? Ginsiraban mo akun utok, ginhapulas akun dughan. Bantay ka lang, i-translate ta ikaw — angkunon ko kag bag-uhon imong mga imahen sa mga linya para labi nga makaistoryahanay kita nga darwa.

Amorita Deck, Alona, Panglao

May wisdom sa weekend get-away. Sakto lang man ang 3 nights/4 days. Kun maglawid pa, matak-an run ako. Makaurumay ang paraiso. Galupad run pagguwa sa isla ang akun pensar. Bukon amo dya ang kamatuoran.

Working mode run ako. Mamasakit run ako kun maglawid pa ang bakasyon. He-he. Nakahanda ako sa pagdiretso halin sa airport paagto sa departamento diin sa takna nga alas nuebe, may nakaiskedyul nga undergraduate thesis defense kag isara ako sa panelist. Napasa ko run sa adviser ang pormas nga nasulatan ka akun komento kag napamaan ang posibilidad nga ma-late ako.

Kinahanglan ko kang kape kag wara it coffee shop sa Tagbilaran airport. Nadumduman ko ang muno kag pagtudo kang driver samtang gapasulud kami sa Bee Farm sa lugar diin matindog kuno ang bag-o kag may internasyonal nga istandard nga airport kang Tagbilaran. Sa 20016. Te, mayad dya hay naman-an ko nga kun gusto ko mag-orag ruman rugya sa Bohol, suput anay para sa 20016++. Sigurado ako nga may mapungkuan run ako katu para sa brewed coffee kag pag-obra sa smartphone kag laptop samtang gahulat kang boarding.

Padayon akun pasalamat sa mayad nga tiempo, tawhay nga biyahe, kanami kang lugar, kabuut kang mga tawo kag nami nga customer service (on time ang driver, para-istorya/tour guide mode pero wara pagpamangkot kang mga personal nga bagay, wara pagpabati-bati nga tugruan mo ka tip; efficient man ang staff kag disente ang bayo kang mga weytres, kag labi nga professional ang serbisyo sa Amorita Deck, sa Bee Farm, sa Tarsier Paprika, kag buut bisan ang guwardiya sa Chocolate Hills).

Pero parehas kang baskug nga signal kang cellphone kag dasig nga internet connection, gusto ko may brewed coffee sa mga airport kag terminal. Rugyan lang, kun kinahanglan. Bangud isara sa obra nga natugro kanakun kadyang biyahe amo ang dugang nga pagpanumdom sa relasyon kang kape kag productivity kag ang angut kadya sa ekonomiya kang lugar. Mahusgahan mo bala ang lugar paagi sa klase kag kalidad kang kape nga ginaserbi na kadya? Indikasyon gid man bala dya kang ginabantala nga economic growth kang gobyerno? Parehas kang pag-urulhot kang mga sementado nga balay sa tunga kang taramnanan? Ano ang mahambal kang kape kag pagpangape sa kultura kang professional class/middle-class kang/sa mga syudad sa pungsod?

Naka-abot ako, on time, sa thesis defense. Bahul nga bagay nga on time ang PAL, dasig ang serbisyo sa Terminal 2 hasta sa pagpara kang taxi, kag nagdasig ang biyahe sa Manila sa ginpatuman ni Mayor Erap nga re-routing scheme: wara run nagalubas sa Taft Avenue ang mga bus halin sa probinsya. Pagsulud ko lagi sa conference room para sa thesis defense, hambal ka sekretarya kang departamento: ‘Ma’am, may brewed coffee tayo, ha.”

Ah, ang kanta kang taka nga hilway nagakamang sa balayan: “Salamat, salamat, salamat.”

May Nagalibud man sa Tren

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Rapit lang ang estasyunan kang tren sa amun hotel sa Vienna. Sangka sakay lang sa tram. Tungud aga pa ang halin kang tren, aga man kami nag-agto sa estasyunan kang tren. Manami ang anda estasyunan hay malimpyo kag duro mga baraligyaan, parehas abi kang mga karan-an, grocery, baraligyaan kang libro kag magasin, mga bayu kag iban pa. May bayad gihapon ang kasilyas.

Ginpangita namun ang amun purungkuan. Malabug ang tren hay malawig ang byahe kag duro ang ana agyan nga mga lugar. Ang nakilala ko nga mga syudad amo ang Salzburg kag Innsbruck.

Manami ang mga nakita namun samtang nagabyahe kami. May mga bukid nga may yelo pa sa ibabaw. May mga balay-balay man sa bukid, daw parehas bala sa Baguio man sa atun. Ugaring mga daragkul gawa nga mga balay bukut ti barong-barong. Ang makita nga view daw parehas sa makita natun sa mga kalendaryo. May mga bulak sa bintana kang mga balay. May mga suba man kami nga gin-agyan, kag makita mo nga kalimpyo kang tubig. Masaku ang amun buul kang mga litrato bisan nagadalagan ang tren para makaptyur namun ang pinasahi nga views. Nag-agi man ang tren sa mga tunnels, may bugu kag labug. Madulum syempre. Kag ang talinga daw pu-ung ang pamatyagan kada agi sa tunnel.

May restawran man sa tren. Ang mga pasahero puede kaagto rugto sa anda nga restawran para mag-order kang pagkaun. Puede rugto mo kan-un ukon dar-un mo sa imo purungku-an. Kung kis-a ang mga staff nagalibot man nga gabaligya kag pagkaun kag irimnon, para sa mga pasahero nga tamad mag-agto sa restawran. Duro ang amun mga balun nga chichirya kag tubig. May prutas pa. Wara untat nga kaun. Ugaring kag tag-irigma daw kanami magkaun kang mainit. Nag-order kami kang sopas para may mainit nga sabaw.

Ano ang obrahun sa tren kung malawig ang byahe? Nagbalon kami kang mga barasahun – libro, magasin, puzzle. Nagturog man kung natuyo. May lugar man sa punta para sa mga bata nga gusto maglantaw kang sine. May mga bata man sa amun tren, mayad lang nga hindi sanda masabad. Kabudlay magbyahe nga may naga-hiribi nga mga bata ukon may mga wakalan nga wara untat wakal.

Manami man nga may wifi sa tren. Kungdi puede ka post kang litrato sa facebook kag magcheck kang email. Importante dya kung kinahanglan mo mag-obra samtang naga-byahe kag may ginahulat nga mensahe halin sa opisina. Ugaring kung ang byahe lagaw-lagaw lang, mayad man dya para maka-kontak sa pamilya agud hindi run mag-gasto sa text kag tawag nga roaming.

Hindi man makapoy ang byahe bisan mga onse ka oras sa tren tungud nga komportable man ang anda tren. Libre ang kasilyas. Naga-uran man sa iban nga mga lugar nga amun gin-agyan. Nagapangamuyo man kami nga mayad lang ang amun byahe, ilabi na gid sa pag-agi sa mga bukid-bukid kag naga-uran.

Pag-abot namun sa Geneva, damul ang uran. Nagpamangkot man kami sa Information kung diin nayun ang amun hostel. Paranawun lang man ugaring naga-uran. Ginpahuraw namun anay kag kang medyo nag-untat run, nagpanaw run kami. Guyud liwat ang amun bagahe. Kag natultulan namun ang amun hostel nga wara kami nadura. Nasadyahan man kami nga naka-abot run gid kami sa Geneva kag sa amun hostel agud makapahuway man kami gamay, antes maglagaw liwat.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Mahapus tambihan ang giha sa bato,
Sa kahoy ukon semento
Pero ang giha sa dughan
Kag panghunahuna
Mabudlay pangitaan ka lunub;

Ang agila padayon sa paglupad
Makahas, gamhanan
Nagabantay sa kalangitan
Ugaring sa pagturuk na sa idalum
Makita na ang giha
Daw baba nga nagayaab
Nagahibi, nagsinggit
Kang katarungan.

(MMGLachica, Ang Pagsulat Bayi, 2006)

Pasta Art ni Stefan Lucut /www.lostateminor.com

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Amo dya ay ang recipe:

Winnie Noodles

Ingredients:
1 Tablespoon margarine
6 Hotdogs
2 cups Ketchup
2 Tablespoon Mustard
½ cup brown sugar
Box of elbow Macaroni noodles – cook according to direction

Procedure:

In a saucepan melt margarine in medium high
Add hotdogs and cook lightly brown – both sides
Pour mixture (ketchup, mustard & brown sugar) over hot dogs
In low heat – Simmer until bubbly warm
Side dish – elbow macaroni noodles

Duro lang nga recipe ang gintugro kang akun ugangan nga baye. Amo man ang bayaw ko nga baye nga si Patsy. Gintugruan na ako ka recipe book nga Medaphis Is Cooking kay rugya ang recipe ka mga pagkaun nga Pilipino kag Hawaiian kag iba pa nga gintipon kang mga estudyante kang Lewiston High School nga ana ginatudloan.

Gapasalamat man gid ako sa akun mga in-laws sa pagpaambit kanakun ka mga recipe nga hasta kadya akun man gid ginagamit. Halin katu kon makita ko ang mga letrato ka mga pagkaun, dya maisip ko man nga gusto ko irahaun kag ihanda para sa akun pamilya. Siyempre indi madura ang akun kahidlaw sa mga pagkaun nga Pilipino ilabi na gid ang mga uga kag baog, lamayo, sapsap kag iba pa nga makapalaway kanakun. Bisan pa nga ako lang ang makaun nga gaisarahanun. Kon kaisa makaraha ako doble: iba ang para kananda, iba man ang para kanakun. Pero kon kaisa ang una nga maubos lagi ang baog kon maraha ko gina-snacks lamang ria ka mga bata.

Pandesal, pan de coco kag iba pa nga mga klase kang tinapay ginatirawan ko gid rahaun kag nagustuhan man ka mga bata kon may party kag holiday. Sa mga pagtiripunan ka pamilya, amo dya akun handa.

Hamak timo nga kadya rugya kami sa Maine, makagastos ako kulang o sobra $300 sa Asian Market. Isara pa rayu ako sa amo nga lugar. 1 ½ hrs pa ang distansya gani hurungdun kag ginaplanuhan gid ang pag-agto sa pagpamakal ka mga nahidlawan nga mga karan-unun halin sa laswa, prutas, dilata, frozen kag preska nga mga ginakahidlawan. Kag ang darwa sa indi madura sa akun listahan ang lumpia wrappers kag sinako kang jasmine rice.

“Taramwa-an: Ang Igtuba halin sa Karsada kang Baryo”/ Hulyo 2012 @pangga_gen

Pangga Gen/taga-uma@manila

Iwat ang uran rugya sa amun. Wara it ragkul nga suba parehas sa Norte. Panghakruy ka mga mangunguma, andut nga daw pinabay-an tamun rugya kang Diyos? Nagarilitik ang lupa, kaging kag bangag, parehas ka utok ka atun mga pulitiko. Uran man ukon init, sangka karsada ang suba.

Pero ginhatud ako kang uran kadyang pag-uli. Saku hasta kadyang aga nga nagakaun run ako kang atis kag saging sa lamesa. Aranihun ang mga paray sa bilog nga baryo kag paranambitun ka mga mal-am, ano dya, gaba? Andut kun san-o natakna, amo kag mag-bagyo?

Mabudlay ang pangabuhi sa uma, kapintas nga indi ko mahangpan ilabi na sa pagduaw kang kahidlaw. Sa kun paano dya nagapanit kang dungug sa tawo kag nagapatay sa mga rason nga liw-as sa ginahambal kang pari sa misa.

Indi mo mabasul ang pagpalagyo kang tawo parayu rugya. Ang indi pagbalik, ang indi pagbuhay. Duro ang gusto ‘mag-abroad.’ Wara pa makahalin, naisip run ang mga baraklun sa inugpadara, nabaligya run ang kahilwayan sa mga utang.

May mga senyales man nga ginabuka ang lupa, indi dya makalab-ut sa adlaw. Kontra sa dyang kamatuoran, ano ang imo panaming?

“Ang mga Bata sa Amun Baryo” / Brgy. Christmas Party 2012 @pangga_gen

Nagakaudyak sa bilog nga baryo kun may binayle. Hapon pa lang samtang gasag-ub sa bomba, gabangut kang karbaw, gatig-ang, nagasaut run ang mga bata sa nagalagbung nga sound system. Patunog-tunog hasta sa kaiping nga mga barangay, hasta sa kun diin nga sityo. Dali kamo kar-un sa gabii, may litson nga manok nga ginalibud samtang nagakaput sa hawak kang daraga. Pahuyut-huyut. Binayle paayaw-ayaw, pamura-mura kang adlaw. Ang magmaoy, tana ang mamaraydan.

Nasadyahan gid ang mga pamatan-un kun may binayle. Ilabi na ang nagauruli halin sa pag-kolehiyo sa San Jose, sa Iloilo. Pero nahidlaw sanda sa nagabusawak nga tubig sa gripo sa lababo, kang shower sa banyo. Nahidlaw sanda sa mga bilding, sa mall…sa paglagaw sa paglantaw ka nami nga mga baligya…

Sin-o bala ang mas mayad: ang nabilin bangud kulang sa handum, ukon mahimo nahadluk,
ukon ang nangisug magguwa pero naga-antus sa paghandum?

Ano bala ang mas mayad: rugya ka lang, sa amo nga bagay, indi ikaw mapaka-lain.
Indi sanda maghambal nga nagbag-o ikaw, ukon nagniwang, ukon nagtambok.
Te, may dara ka run? Ay sus, san-o pa timo? Pira run inyong bata?
Kun hapon, mabantay ka lang ka garulubas. Man-an mo ang sikreto kang suba, kang banglid,
kang mga balay. Bisan diin ikaw maagto, taramnan ang imo makita, kag ang mga kamatuoran nga indi mo mabag-o parehas kang pagdururo kang mga bata nga wara it tatay, ukon ginabayaan ka andang nanay bangud ma-abroad.

“Tupa sa Sulud kang Balay kang Sirak kang Adlaw sa Hapon” /Disyembre 2012 @pangga_gen

Kun ginakapuyan ikaw sa pagpungko, pwede makapanaw-panaw – wara it trapik.
Makita mo nga duro ang mga bata, ang imong mga kilala gaeskwela sa rayu.
Kun balikdun mo, daw parehas lang nga wara kamo gakilalahay.

Tag-irinit, tag-ururan. Sirum, gabii, daw wara it katapusan ang uma nga imo makita.
Pagkatapos mahidlaw ikaw sa pagtig-ab kang rabu nga gabi sa kuhol kag gata, kang tambo kag tagabang,
Kag mahimo magdapo kanimo ang sangka paghangup sa kabuhi nga daw mga pakpak kang alibangbang
nga nagahapon sa simsim kang kawayan: matuod ang imo tig-ab pero ang imo kabuhi daw wara pa natabo, kag patay run ang lupa nga imo ginatindugan – nagadaba-daba.

______________________________________________
Ginakabig ko dya nga Notes ukon Tala, kaysa binalaybay ukon sugidanun man. Naumpisahan ko sulat kang Septyembre 7, 2013 pag-uli ko sa balay sa Barasanan, Dao, Antique. Nabalikan ko dya kag natapos kahapon, Sept. 15, rugya sa akun lugar sa Taft Avenue sa Manila. Napensar ko dya, nabatyag, matapos basahun ang libro kang mga binalaybay ni Louise Gluck nga A Village Life (2009). Gintuyo ko lubadun sa Kinaray-a anang mga binalaybay nga “Pastoral” kag “A Village Life” bangud rapit anang sensibilidad sa atun reyalidad. Pero sa proseso kang pagsulat, nagliw-as akun pamensarun kag imahinasyon diin daw mga prutas kag mga bulak sa dalan nga ginpamuksi ko lang pasulud sa pahina ang mga tumanduk nga imahen. Indi ko mahambal kun amo nga dyang obra sangka paglubad. Mas mahambal ko nga pagdarawat, partikular sa istruktura ukon porma; dyang sangka pag-plastar sa pahina kang sangka ginatawag nga naratibo nga sahi kang pagbinalaybay: mas/daw nagasugidanun (lang) kaysa nagakanta (lirikal) sa ana paggamit kag pagbalay ka mga tinaga. Nagdangup man ako sa sarcasm kag paggamit kang irony ni Gluck, diin nakita ko man nga epektibo kag bagay sa dyang napensar ko kag nabatyag tuhoy sa kabuhi kag pagpangabuhi sa baryo. Amo man, pirme, sa kasubu.

Salamat kay Vijae Alquisola nga nag-regalo kanakun kadyang libro.

“Woman Feeding Chickens” (1955) by Fernando Amorsolo /Pearl of the Orient: Discover Old Philippines (https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines)

Pangga Gen/taga-uma@manila

May mga Domingo nga ginalibang mo ang bata kang ingud-balay agud makasimba tana sa pagpangamuyo para sa anang bana sa marayu.

Ginakungkung mo ang bata, sa imong abaga nagatamsak ka anang tudlo. Sa init kag uran “nga gapatubu ka unto ka mal-am,” imaw kamo nagpanaw-panaw sa karsada nga gatamwa sa uma. May mga bes nga gawarus ang bata, gusto manaug, bisan pa ang anang lum-uk nga mga tudlo gakabud kanimo, daw puno kang akasya nga ginatubuan kang ‘ulo kang kuti’ nga namit pabukalan kag isawsaw sa sinamak. Nanamian ikaw manilag kadya, sa pagkilala kang bata sa ana kusug, sa pag-pwesto ka ana bug-at sa lupa kag hangin.

Wara magbuhay, nag-uli ikaw sa pagtig-ang.

Makita mo sa aso nga gaguwa sa takup kang kaldero ang inyo pagpanaw-panaw kang bata: ang tanum nga ginatawag ninyo nga ‘manok-manok’ kag ginasupsup kauna; ang aragyan nga ginakubayan kang sirigwelas; ang paglagas kang ayam sa mga pisu kag pagputak-putak kang munga.

Nagduluy ang ayam sa tumpok kang labhang sa unahan, nangaraykay. Tul-an? Sinsilyo?

Bisan dali lang man buhay, parehas kang aso, posible man gali nga indi ikaw makapamensar nga nabaw run ang burugasan, galuya run ang lawas ka imong mga ginikanan, kag ang mga pangamuyo ka nagasirimba indi lang para sa kaluwasan kang mga patay.

Udto-adlaw, natapos run ang misa.

Makaburulag ang init: gin-ut, daw wara nagahuyup ang hangin nga makita mo ang ilig kang suba, ang agay kang busay, ang bulwak kang tubig sa imong pagtampisaw, ang hagunos kang uran nga daw bubu kang langit. Sa dyang hitabo, mapensar man kang ingud-balay nga nasabat anang pangamuyo. Bangud mabugnaw ang palibot, daw kanami lang man kang pangabuhi nga kinahanglan na dya isinggit. Patukar kang stereo, tunog-tunog gid, batiun hasta sa mga sityo, hasta sa mga nagapamangut ka karbaw.

Nagapati tana sa mga santos angay sa pagpati mo sa mga pamusod kang lupa, bisan pa nagakatabo nga ang hangin mangin bagyo kag ginabaligya run kang tawo anang tinae kag kidney. Pero kunsabagay, ang kada tawo nagatago ka anang paglaum sa magkatuhay nga lugar.

Nagtig-ang ikaw, nagtola kang kapayas kag manok. Nahidlaw ikaw sa dukut kang siri-pula kang atiotes sa imong mga tudlo. Amo man sa taguk kang langka. May mga mantsa nga nami dumdumon.

Sa mga masunod nga adlaw, matak-an run ikaw rugya. Mahidlaw run ikaw sa imong naandan kag ginakasakuan sa banwa. Dyang pag-uli sa baryo pagpahuway nga indi dapat magbuhay. Wara rugya ang kwarta. Wara ikaw it ikasarang para bayluhon ang taramnan sa sangka paraisdaan.

Labi pa, indi mo gusto kang gahuk.

Kar-on sa hapon, makita halin sa tambi ang pagsalup kang adlaw. Matipon ang dulum, makamang sa gumamela, sa bougainvillea, sa sampaguita nga nagapuruni sa tupad kang inyo balay.

May pangka. May tipaklong sa dahon. Gahud ang mga sirum-sirum.

Sa sulud, kiraw ang bombilya. Gagmay para sa lapad kang kisame kag salug.

May sanag nga gasulud halin sa mga bintana nga kawayan. Mabatian mo ang tukar kang gitara. Kisra, may nagtukar kang bayolin. Halin pa kuno dya sa baul ka anang kamal-aman. Nag-agto rugya sa inyo balay, kanimo na gindara bisan pa indi na man gali pag-ibaligya (kag ang matuod, indi mo man masarangan ang presyo). Nagsaut sanday Nanay kag Tatay mo sa anang pagtukar.

Ginpaima-ima na lang ikaw, lalaki matuod; indi kinahanglan patihan ang tanan nga wakal.

May musika nga kang mabatian mo nagpati ikaw nga makatigbaylo ikaw sa sangka agila. Amo dya ang tulali. Nagsinggit ikaw nga gusto mo mangin pispis. Kag nagsabat ang budyong. Pagkatapos, nadura ang musika. Kag ang sikreto nga ginhani kang budyong kanimo nadura man.

Sa bintana, nagakamang ang sirak kang adlaw, hasta magligid-ligid sa salug nga kawayan. Daw sa nabugnawan man.

Wara dya it kahulugan. Indi kinahanglan may kahulugan ang tanan nga butang kag hitabo. Sanag lamang dyang sirak kang adlaw. Pero andut kun kaisa, nagapakuno-kuno nga may iba pa nga pulos. Nagaiwag, daw bituon nga may integridad bangud may istorya nga naggiya anang kasanag sa Tatlo ka Hari. Daw pareho lang nga makapatubo dya kang tanum, hasta maglambu kag manaringsing kag manghumut kang bulak.

Kun may itsura ang kalag, pamatyag mo amo dya.

Nagpadayon ikaw sa gabii, sa kadulum, nga daw naandan mo run dya parehas kang aragyan pauli rugya: nagatumbo-tumbo imong buli; kirikid-ul sa pamatyag. Liko-liko ang dalan, daw sawa.

Kanay ang tiempo, daw wara nagahulag ang oras, pero man-an mo nga kasanagun run bangud may mga manok nga gatirilaok. May taka sa balayan. Wara ikaw nahadluk. Mabangon ikaw, ang butlak kang adlaw, sangka pangamuyo kang pagpasalamat.

———————————–
(Duro gid nga salamat sa A Village Life ni Louise Gluck)

I-klik para sa Ang Kabuhi sa Baryo #1.

Cheyenne Mountain Complex /www.norad.mil via google

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Kang tuig 1986-1993

Anum pa lang ka bulan ang kamagurangan ko nga bata nga si Peter James kang nagsaylo kami halin sa Pensacola, Florida. Nag-istar kami tatlo ka bulan kay ugangan, kay Papa Jim, hasta kami nagpa-Colorado. Ang distansya ka amun balay nga sa 539 William Avenue paagto sa Cheyenne Air Force Base mga 12 minutos lang, depende sa trapik. Ang amo nga lugar bukas pa sa publiko.

Tatlo ang akun kabataan, tatlo man kami ka beses nagbisita-lagaw sa amo nga lugar. Salamat sa prebilihiyo nga gintugro kanamun kauna kaimaw ang akun bana, nakalagaw kami imaw ang mga bata sa sulud. Kang una nga pag-agto, naglagaw kami sa bukid. Eksayted gid ako katu kag masadya hay kaadlawan ko gid, Abril 22, 1986, kag rugto ko nalantaw kon paano ang nakita ko sa sine nga War Games (1983) rugto gali makita sa NORAD. Kag parehas man bala sa Austin Powers (kon man-an ninyo ang ginapensar ko nga sine) pero pasensya lang kamo hay nalipat ako sa kon ano ang title kang mga sine nga may dyan ang operasyon kang militarya kang Norad. Indi man abi pwede magbuol ka mga letrato sa sulud kang bukid. Raad makita n’yo man ako kag kon paano ako nag-OH-AH kag mag-Wow sa paglantaw ka mga bagay sa guwa kag sulud kang bukid. Isara rugya ang pagsulud gid nga may gawang nga sobra ka damul kag ang mga naga-uniform nga mga naga-obra sa sulud kang nuclear bunker kag ginapakita kon paano maobra kag magamit ang mga machine nga daw mga robot lang gid kon isipun. Ang mga computerized nga mga butang makita man sa mga malapad nga screen kag kada tawo nga gaatubang may anda man gid nga gina-focus nga obrahun-lantawun. Dali lang man gid gani akon paglantaw hay ginahani-hanihan ko ang akun bana, ginapamangkot ko kon ano kag basi matabo ang ginapensar ko nga matabo. “Patay gid kita tanan, eh” ang sabat na. Ang kasadya ko daw nabaylohan kang kahadlok.

Ang iban nga mga tawo indi run ginapasugtan magsulud sa Bukid kang Cheyenne, ang massive granite bunker nga gina-istaran kang NORAD kag kang iba nga operasyon kang military. Tungud gani kang mga gakaratabo sa kalibutan nga duro ang away kag mga nagakaramatay, kag may mga tawo man nga may plano sa pagrangga sa lugar kang mga militar.

Umpisa gid katu gina-iskedyul ang pagbisita sa NORAD hasta sa bulan kang Abril 2. Gina-honor ang may reserbasyon sa military pero limitado run sa mga bilding sa sagwa kang bukid kag amo man imaw run ang presentasyon kang video nga nagasaysay kang mga butang sa sulud kang amo nga bukid. Ang mga grupo parehas kang mga civic leaders kag Rotarians makapadayon ka lagaw sa sulud kang bukid basta ma-verify kang opisyales ka Space Command. Pero indi sigurado gihapon ang access sa mga sibilyan. Nagalab-ut sa 20,000 ang mga nagabisita rugya kada tuig. Amo nga naghigpit man sa seguridad, ilabi na bangud sa duro man nga indi manami nga mga hitabo.

Kang may Persian Gulf War kang 1991, ginsarado ang NORAD sa mga bisita sa siyam ka bulan. Nadumduman ko, manug-tatlo pa lang katu ka tuig ang pangarwa ko nga bata nga si Louie. Tatlo ka bulan pa lang ako nga nagabusong sa pangatlo ko nga bata nga si Matthew kon san-o bag-o kami nagsaylo pa-Hawaii kang 1993 kag nagbisita kami liwan sa NORAD. Kag kang Abril 1997, rugya run kami sa Maine, nabalitaan namun sa diyaryo kag sa TV kag radyo nga may nabaton sanda nga potential threat sa bukid kay may grupo nga ga-plano nga ranggaun ang amo nga bukid. Sangka semana gid katu nga ginsarado ang bukid sa publiko.

Amo dya ang pira ko ka madumduman sa NORAD.

P3 Orion via google image

Rugya run kami sa Maine kag sa banwa ka Lewiston nagaistar kag nagpadayon sa amun negosyo. May mga naval base man rugya kag isara amo ang NAS Brunswick. Masadya kada tuig hay may ralantawun nga selebrasyon kada 15-16 kang Septeyembre. May palupad, ika-14 pa lang ga-praktis run sanda. Kon kaisa ginadara man kami ka akun bayaw sa paglantaw ka Airshow. Ang nagustuhan ko amo ang pagpalupad ka Navy’s Blue Angels kag ang ginalupad ni Mister ko kauna nga P3 Orion.

Rugya man ang lugar kang Bath Iron Works nga nagaserbisyo espesyal sa pagdesinyo kag paghimo kang tanan nga garamitun kang US Navy war Ship. Nakaagto man ako rugya kang gindara kami kang akun bayaw nga naga-obra sa amo nga navy shipyard. Nadumduman ko man gid dya bangud sa nagkaratabo man kadyang nagligad nga adlaw sa sangka navy shipyard sa DC.

Aimee Andaya Hilger/Pautwas Express

Pag-abot sa Europa, ginplanuhan namon ni banahon nga mag-road trip sa Germany, Netherlands, Belgium kag Paris. Baw nakunyag gid ako, daw sa ano bala raku nga lugar maagtunan ko. Antes ang road trip ginpreparar ang mga kinahanglanon. Balon nga pagkaon-tsek, tent-tsek, sulo, ulunan, kapay kag baratangan-tsek, irimnon, bulong, irislan, i-pad, laptop kag mapa-Tsek! Pagkatapos magpagasolina, nag-umpisa ang napulo namon ka adlaw nga road trip. Kasadya gid, ginapanumdom ko lang ang paglagaw sa kawayangan kang Dao kauna, kadya bahul dun nga mga dalan ang ginaagyan ko.

Sa Germany wara it speed limit ang andang autoban ukon highway sa aton. Pa-gusto si banahon sa pagpalagan ka sarakyan ugaring nahadluk ako. Mayad lang pag-abot sa boundary kang Germany kag Netherlands may speed limit dun. Ang poblema wara nagagana ang amon navigator, sangka gamit nga makatugro kang husto nga direksyon kang mga lugar nga gusto mo agtunan.Syempre nagbalik kami sa sinauna nga sistema kang pagbiyahe.Gamit ang mapa ako ang nakatuka nga magtugro kang direksyon.Ang ugtas ni banahon kay indi ako kamaan magbasa kang mapa! Paano ko abi mabasa ang mga tinaga sa Dutch?Namag-o gid ako.Antes ko mahitso basa ang lugar nakalagpas kami dun.

Ang una namon nga aragtunan, Tilburg,Netherlands.Tuyo ko nga bisitahon ang akon suod nga paryente nga nakabihag man ka sangka Dutch.Buhay dun kami wara makakitaay kag gusto ko man makita ang andang produkto. Marapit dun lang kami daad sa andang nga lugar ugaring nagtalang kami ni banahon. Nalab-utan kami darwa ka oras ka libot libot sa autoban. Mayad lang gin-abat kami kang mabuot nga uyab ni paryente. Ang ugtas nabayluhan kang kasadya kang nagkitaay kami ni paryente.Malawid nga daan nga mga tinuig nga wara kami nakakitaay nga darwa. Indi matapos tapos ang istorya kay raku ang natipon nga inug-istorya sa sara kag sara. Dugangan pa gid kang andang maanyag nga bata, daw sa indi ako maurat ka ulit. Namit nga pagkaon kag mayad nga akomodasyon ang una namon nga nahapitan ni banahon. Mabugo man daad ang sangka gabii ugaring kinahanglan namon ni banahon nga magpadayon sa biyahe.

Halin sa balay kang akon suod nga paryente nagbiyahe liwat kami apat ka oras paagto sa Texel Island, ang pinakabahul nga camping site sa Europa. Gamit liwan ang mapa, kinahanglan namon pa gid nga usuyon ang malawid nga mga dalanon. Hay, naga-init ang ulo ko magbasa kang mga lugar nga indi ko maintindihan kay nagadali si banahon. Mayad lang may mga manami kami nga mga lugar nga naagyan. Kalabanan sa mga naagyan namon mga wayang nga buta kang hilamon, gagmay nga mga bulak kang mga taramnan.Raku man ang mga nakita ko nga baka kag mga karnero nga nagaharab kang hilamon.Daw kanami gid turukon ugaring indi ko lang mabuksan ang bintana kang sarakyan kay mabaho. Raku nga parte kang Netherlands nahimo kauna paagi sa pagtampok kang lupa sa baybay. Gani ang iba nga mga lugar sa Netherlands kadya naga-amat-amat ugdang hambal ni banahon. Mayad lang mayad gid ang sea wall nga andang ginhimo. Indi madali-dali baha. Kung pwede lang madara ang dyang teknolohiya sa Pilipinas sarang gid daad malikawan ang baha.

Nalipay man ako maglantaw sa mga naagyan namon nga mga windmills. Sa postcard ko lang dya kauna nakita. Hambal ni banahon daw bata ako nga nakita kang bahul nga paskwa. Paglab-ot sa Puerto nagsakay kami sa barko para magtabok sa isla. Wara gani ako nakabatyag nga nagautaw dun kami sa tunga ka lawud.Sa pinsar ko lang kung daad pareho lang kadya ang ro-ro sa Pilipinas daw manami gid daad maglibot sa iba nga isla dara ang sarakyan. Ugaring magluwas sa daan nga barko ang gamit ta, masami pa nga may bagyo nga nagasulod sa pungsod gani pira dun ka trahedya sa barko ang natabo. Mas raku daad kita nga makita nga mga manami nga lugar rugyan sa Pilipinas kag manami nga mga baybayon.

Pag-abot sa isla nagdiretso kami ni banahon sa camping site.Sa una nga bes naka-camping ako sa Europa. Nagplastar kami kang amon nga tent sa ibabaw kang “sand dunes” ukon mga manaba nga bukid nga nahimo sa baras. Halin sa amon lokasyon makita ang baybay. Matinlo ang tubig kag binit baybay kay bawal ang maghaboy kang basura. Sa Europa ang mga tawo nagasunod sa insakto nga waste disposal ukon paghaboy kang basura. Kon sa Germany pa mabayad ikaw kang multa kon indi mo dya masunod ka mayad.Tatlo ka mga basurahan ang nabutang sa atubang kang kada balay. May rugyan nga para sa recyclable, non- recyclable, kag kitchen waste.

Naglagaw lagaw kami ni banahon sa binit baybay. Gusto ko man daad magtampisaw sa tubig ugaring maramig. Pagbalik sa tent naghimos ka iyapon para makakaon samtang nagasalop ang adlaw. Ahhhh daw sa sangka eksena lang sa sangka romantiko nga pelikula. Iyapon, bulak halin kay banahon,irimnon, maramig nga dapya kang hangin, kag nagasalop nga adlaw. Naghipos ako kag nagpasalamat sa akon Amigo sa Langit sa pagtugro kanakon kang grasya, kang gugma, kang kaanyag kang palibot kag kang sangka pinakamayad nga kaimaw sa pagpangabuhi!

Nagtener kami tatlo ka gabii sa isla. Nagbisekleta palibot sa isla, nagtiraw kang lokal nga keso,nagpanaw-panaw sa baybayon,naglantaw sa mga bituon, nagbayluhanay istorya sa pagsalop kang adlaw, nagpanimuron sa amon magamay nga balay-balay sa tatlo ka mahamog nga gabii. Wara dun ako natingala kon andut raku sa mga tawo halin sa mga nagkalain lain nga lugar sa Europa ang nagatener sa dyang lugar sa tagsa ka summer. Kon pwede lang magtener sa dyang lugar sa malawid lawid nga mga inadlaw ugaring kinahanglan ko maman-an kon ano pa ang sarang nga mapakita kang Europa kanakon. Basi pa lang raku pa nga kaanyag kang dyang parte kang kalibutan ang makita ko.

I-klik para sa link kang The Travel Guide: Discover Germany diin nag-travel report si miga Aimee – sa ika 14:30 nga minuto – kang dyang andang biyahe.

“Bather” ni Fernando Amorsolo (1956) / Pearl of the Orient: Discover Old Philippines/ https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines

Pangga Gen/taga-uma@manila

Kun nagapanihul gani si Laki, amo run da kag magdulhog si Bayi. Sa suba, rugto sa may bubon, latas kang taramnanan, ang labador sa hawak – sangka putos nga ralabhan.

May pangka bug-ungan nga gaistar sa bubon sa suba. Sa unahan kang suba, ang turugban. Nalawit ang karbaw sa gamut kang balanga-an. Nabatian kang karbaw ang panihul kang Laki, amo nagwaug-waug kang liug. Duro run nga kalapata kag langaw ang napatay ka anang ikug. Gusto run kang karbaw magharab kang hilamon sa takas.

Naglumpat ang pangka bug-ungan sa sulod kang bubon kang matungtong kang Bayi ang labador sa mga bato sa baba kang bubon. Kun may ihi run kang pangka ang tubig, masaruk ka pa bala? Ipanglaba man, labi na gid kun irigos?

Sa marayu naga-obra ang asawa ni Laki. Nagniriwang run kang urihi na nga pag-uli sa pagtatap sa mga bata kang iba nga tawo para may pagkaun kag bayo anang kaugalingon nga mga bata. Ang Bayi, daraga – laon-laon. ‘May aslum pa gid man,’ kun huring-huring pa sa mga tiyangge ang maghusga. Ginatatap kang Bayi, sangka kaingud, ang tatlo ka mga bata kang Laki kag anang asawa. ‘Mayad man ra,’ kun huring-huring pa liwan sa mga tiyangge ang patihan.

Kuno abi sa karbaw sa turugban ang agto ni Laki. Bukon ana dyang karbaw. Natabuan lang nga gapanihul man ang tag-iya kang karbaw, amo nga natublag ang mga umbok sa cogon sa banglid. Rapit gilang anang mga tikang sa suba.

Ihi kang pangka sa tubig sa bubon kag may kabadyangan sa takas sa unahan kang puno kang balanga-an? Ginbilin kang Bayi ang labador. Wara it pagkalingkang sa mga bato. Wara ruman kitaa sa sinaw kang tubig kang bubon ang pangka.

Pabay-i ang ralabhan, ang pangka, ang karbaw, ang panihul. Rabong ang kabadyangan, lapad ang mga dahon.

‘Kag man-an n’yo run ang sunod nga natabo,’ huring-huring liwan sa mga tiyangge sa baryo.

Ang matuod, wara it may nakamaan kun ano gid man ang natabo, bisan pa sugid kang nagapanihul nga tag-iya kang karbaw, nakita na ang pares kang mga tsinelas kang Bayi kag Laki sa amo nga kabadyangan. Labaw sa tanan, nabatian na ang sangka pinasahi nga tunog, sobra pa kanami sa panihul. Bisan gani kuno ang pangka bug-ungan, nga nagguwa run sa bubon kag nagatindug run sa bahul nga bato sa ingud kang labador, kag ang karbaw nga saku sa pagwaug kang liug kag paghanut kang mga kalapata kag langaw nakaduloy man – naurungan sa amo nga kanamit kang tunog.

Halin katu, ginsugid man sa mga tiyangge hasta sa kaiping nga mga baryo ang amo nga kabadyangan.

Kun sangka alamat dya, mahimo masugid nga halin katu, wara run nakita ang Bayi kag Laki. Kun himuon nga istorya kang kaharadlukan, mahimo hambalun nga nagamurto halin katu sa amo nga lugar kag mabatian ang amo nga tunog.

Sangka butig dyang istorya, himu-himo ko lang, pati kamo.

Pero matuod nga may sikreto ang mga suba kag banglid sa baryo. Kauna. Kadya daw wara run. Ragkul run ang mga bata kang mga suba kag banglid. Bura run ang mga huring-huring. Sa masunod nga adlaw, daw aso nga naglabay, daw wara run it sunog sa panit, daw wara run nagapadalhit kang suruk-suruk. ‘Nagbusong si Ano?!’ ‘Nagdayunay sanday Ano?!’ ‘Te, ano?!’

May mga turugban pa, wara run it mga bubon: padayon ang kabuhi, kag sangka manami run nga butang ang malingkang kag makunyag sa pagrulupad kang mga pispis halin sa cogon, sa kulas kang sawa, sa pagsug-alaw sa mga mata kang pangka bug-ungan, sa pagdumdum kang tinaga nga ‘kalapata.’

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Mayad run lang nakakita ako kang medyo barato gawa komparar sa iban. Ang Geneva City Hostel. Daw para sa mga backpackers, mga estudyante, mga bataun. Simple lang man ang mga kuarto ugaring tama ka gamay. Kung bahul ang imo maleta, magutok sa kuarto. Turugan lang gid. Kag wara ti banyo kag kasilyas sa sulud kang kuarto kungdi ma-gwa kaw pa sa kuarto mo, kag ang iban nga kuarto makagamit man. Gani nga paunahay sa banyo kag kasilyas, nga parehas sa dormitoryo sa kolehiyo.

Manami man ang mga staff kang hostel. Mabinuligon. Tungud siguro nga daw ka impormal lang rugto kompara sa mga bahul nga hotel. Daw mas maalwan ang mga bataun pa sangsa sa daw may edad run. Namigo namun ang sangka Italyano nga estudyante nga naga-obra man rugto, ngaran na Davide. Duro ang bulig na man kanamun. Siguro daw mga magurang lang ang turuk na kanamun. Duro ang amun mga pamangkot kag duro man ang ana pasensya sa pagsabat. Nagbulig pa gani tana sa akun nga labada. Daw ako lang ang namayha.

Pagka-check-in namun, gintugruan man kami kang card nga para sa mga tren, bus kag tram sa syudad kang Geneva. Libre ang sarakyan publiko sa mga turista. Kada sara kanamun may dyan nga card ukon city pass. Gani wara run kami nag-gasto pa bakal kang tiket maglibot-libot sa syudad. Pagusto lang kami saka-panaog sa mga tram kag bus. Kag sa tren pa-agto sa airport. Basta hindi mo lang pagduraun. Kung madura gani imo city pass, wara kaw run ti gamiton kungdi magbakal gid kaw kang tiket. Ang sangka imaw namun nadura man ang ana pass. Gin-mangkot na ang staff kung puede matugruan liwat. Nalooy man siguro kag gintugruan tana liwat.

May nagkuun nga tanan mahal sa Geneva luwas lamang sa tsokolate kag relo. Gani sa amun pinsar, kung mamakal gid man kami, amo lang ra amun baklun. Bilang pasalubong. May parte kang syudad kung sa diin ang tanan nga mga bantog nga ngaran kang mga relo may anda nga opisina kag gamay nga workshop.

Duro ang mga lain-lain nga lahi rugto tungod duro nga mga internasyonal nga organisasyon rugto naga opisina. Ilabi na gid ang United Nations. French ang pinaka-lengwahe nanda rugto. Duro man ang nasugata namun nga mga Pinoy, may mga propesyonal, may mga sosyal, kag may mga simple lang. May mga bugalon, mga hambog, kag sa pihak nga bahin, may mga binuligon man. May mga manol man gani, abay run kami dyan karia. Sadya lang mag-panaw-panaw sa syudad nga dya. Nag-agto kami rugto sa lugar kang UN kag nagpa-piktyur sa water fountains nga parehas makita sa Market Market sa atun, ukon sa Promenade sa Bangkok, kag sa iban pa nga mga lugar siguro. Rugto man makita ang nagahilera nga mga bandila, kag ang higante nga purungkuan (Broken Chair) nga monumento kang mga naduraan kang kabuhi kag parte kang lawas tungod sa land mines. Nagpanaw kami gamay kag may nakita kami nga museum. Libre lang kungdi nagsulud kami kag naglibot-libot man rugto. Manami ang mga ginapakita nga mga butang, ugaring gamay lang ang maintindihan ko nga mga nakasulat hay French ang gamit nanda. Pero kanami lang turukun hay makita mo man ang istorya kang ginapakita bisan sa arte kag drawing lang.

Pagkatapos sa museum nag-panaw liwat kami paagto sa Jardines Botanique. Rapit lang man. Bahul bahul nga lugar. Rugto makita ang mga lain-lain nga mga tanum nga makita sa bilog nga kalibutan. May mga tema sa kada parte kang hardin. Ang nanami-an ko gid ang mga bangko kung sa diin puede ikaw ka pungko kag magbasa-basa, ukon magkaun kang imo balun, ukon mag-pahuway. Manami kung ang bangko sa idalum kang bahul nga kahoy agud matabunan ang sirak kang adlaw kag hindi masilaw. Ang mga puti nanami-an magpungko sa tunga nga magpa-init tungud talagsa lang man sanda makakita kang sirak kang adlaw.

Halin sa hardin nagsakay kami kang bus pabalik sa syudad kag nagpanaog kami rapit sa Lake Geneva ukon Lake Leman. Bahul katama kag may parte kang lake nga rugto sa France. Manami ang mga ralantawun rugto kag nagpanaw-panaw liwat kami, kag nagkodakay. May bahul nga Water Sprout sa tunga kag duro ang naga-pa-kodak man rugto. Duro man ang mga tawo nga nagapanaw-panaw, daw parehas lang man rugto sa atun sa atubang kang MOA, ugaring daw ligwa kag daw tawhay gawa sa Geneva. Kag limpyo. Nami ang sirak kang adlaw gani nga daw kasadya lang sa palibot. May mga gagmay nga mga baroto nga puede ma-rentahan kung gusto nimo nga magboating sa lake.

Kang natak-an run kami, nag-panaw kami kag maghulat kang bus liwat agud maglibot sa iban pa nga parte kang syudad. Samtang nagahulat kami sa bus stop, may iban man nga mga tawo nga nagahulat. May sangka bayi nga nag-abot. Pagkatapos may nagsunod ka na nga sangka bayi nga daw gina-away na. Nahadlok kami basi kung ano ang matabo. Nagasinggitan ang ikarwa nga bayi nga daw lingin. Ugaring wara lang ginasapak kang una nga bayi. Wara kami kamaan kung kilalahay sanda ukon hindi. Gadali kami nga mag-abot run ang bus. Nagpanaw ang ikarwa nga bayi ugaring sige pa ang balikid na, nga daw mabalik pa. Pag-abot kang bus daw nakaginhawa man kami kang hilway.

Daw joy ride ang ginhimo namun. Nagpanaog kami sa bus pag-abot sa pihak kang lake kag rugto nagpanaw-panaw man kami. Asta nga nakalambot kami sa lugar nga may Flower Clock. Bulos-bulos man ang mga turista sa pagposing. May sangka mag-asawa nga mal-am run kag nagpa-piktyur sa atubang kang flower clock. Naga-holding hands nga daw magnobyo lang. Kanami kananda lantawun. Daw ka-irima lang, kag ginsunlog ko ang mga imaw ko nga mga daraga pa nga sa sunod da nga agto rugya dapat may imaw run sanda nga parehas kang mga mal-am nga dya.

Nagutom kami kungdi nagbalik liwat kami rugto sa tunga, sa estasyunan kang tren nayun. Nangita kang irigma-un namun. Nagpizza kami. Pagkatapos naglagaw-lagaw kag nagshopping. Kang tsokolate kag relo. Pagkahapon nagbalik run kami sa hostel tungod mayapon kami rugto sa balay kang akun mga kakilala nga mga Indian. Gin-abat kami kang bana kag antes mag-agto sa anda nga balay, ginlibot na anay kami sa sagwa kang syudad. Rugto nakita namun ang lokal nga mga pagsinarayu kag ang mga panimalay. Pagkatapos nagsulud kami sa parte kang France, ang banwa kang Voltaire. Manami man nga lugar. Duro ang naga-istar sa lugar nga dya kang France kag naga-obra sa Geneva. Tungod mas barato. Kalabanan man kananda rugto pa ga agto sa Paris agud magshopping tungod mas barato rugto. Masadya man ang amon paniyapon rugto kananda. Indian food ang putahe kag manamit man. Busog-busog gid kami kag nasadyahan gid kami nga nagkitaay kami liwat pagkatapos kang mga darwa ka tuig. Ang anda mga bata mga tin-edyer run, kang una ako ang mas taas kananda, ugaring kadya mas taas pa sanda kanakun.

Gamay lang nga syudad ang Geneva. Masadya ang amun pagbisita rugto. Pagkasunod nga adlaw, nagpreparar run kami magbyahe paagto sa Amsterdam. Kabay nga wara pa kamo nakapoy sa pagsunod sa amun nga byahe.