Ang Kabuhi sa Baryo #1

Nagabutlak ang adlaw sa tunga kang mga bukid kag nagasulud ang sirak sa akun kwarto paagi sa paglusut sa mga dahon kang kawayan sa likod-balay. Rugto sa Igtuba halin dyang sirak kang adlaw, diin may mga puno kang lumboy kag mga tag-as nga hilamon. Rugto ang paranggasan namun kang mais, kang mani, kang melon. Kang urihi ko nga pag-agto, may tambalihan ako nga nakita kang maglapak ako sa kawayanan para magpuksi kang bulak, ang saging-saging, nga nagakabud sa mga siit. Gusto ko labi iwas-ag kang saging-saging ang kasanag kag kalipay sa balay.

Iwat ang uran rugya sa amun. Wara it ragkul nga suba parehas sa Norte. Panghakruy ka mga mangunguma, andut nga daw pinabay-an tamun rugya kang Diyos? Nagarilitik ang lupa, kaging kag bangag, parehas ka utok ka atun mga pulitiko. Uran man ukon init, sangka karsada ang suba.

Pero ginhatud ako kang uran kadyang pag-uli. Saku hasta kadyang aga nga nagakaun run ako kang atis kag saging sa lamesa. Aranihun ang mga paray sa bilog nga baryo kag paranambitun ka mga mal-am, ano dya, gaba? Andut kun san-o natakna, amo kag mag-bagyo?

Mabudlay ang pangabuhi sa uma, kapintas nga indi ko mahangpan ilabi na sa pagduaw kang kahidlaw. Sa kun paano dya nagapanit kang dungug sa tawo kag nagapatay sa mga rason nga liw-as sa ginahambal kang pari sa misa.

Indi mo mabasul ang pagpalagyo kang tawo parayu rugya. Ang indi pagbalik, ang indi pagbuhay. Duro ang gusto ‘mag-abroad.’ Wara pa makahalin, naisip run ang mga baraklun sa inugpadara, nabaligya run ang kahilwayan sa mga utang.

May mga senyales man nga ginabuka ang lupa, indi dya makalab-ut sa adlaw. Kontra sa dyang kamatuoran, ano ang imo panaming?

May mga nagauruli nga andut daw kabug-at kang dara. Pagpati nanda, napaslaw sanda sa syudad. Kag dya indi bangud nagkulang ang syudad sa pangako. May nagabasol sa dyang lugar, sa pagpabahul kananda, sa pagkaparahubug ka andang mga tatay. Pagkatapos kang ani, sanda ang nagapanghagad sa baryo nga magpa-bayle. Ipadarawat nanda andang huray sa banwa. Ibakal kang bag-o nga pantalon kag t-shirt, sangka kilo nga isda ukon karne, kag ang iba, para run sa pagpangalipay.

Nagakaudyak sa bilog nga baryo kun may binayle. Hapon pa lang samtang gasag-ub sa bomba, gabangut kang karbaw, gatig-ang, nagasaut run ang mga bata sa nagalagbung nga sound system. Patunog-tunog hasta sa kaiping nga mga barangay, hasta sa kun diin nga sityo. Dali kamo kar-un sa gabii, may litson nga manok nga ginalibud samtang nagakaput sa hawak kang daraga. Pahuyut-huyut. Binayle paayaw-ayaw, pamura-mura kang adlaw. Ang magmaoy, tana ang mamaraydan.

Nasadyahan gid ang mga pamatan-un kun may binayle. Ilabi na ang nagauruli halin sa pag-kolehiyo sa San Jose, sa Iloilo. Pero nahidlaw sanda sa nagabusawak nga tubig sa gripo sa lababo, kang shower sa banyo. Nahidlaw sanda sa mga bilding, sa mall…sa paglagaw sa paglantaw ka nami nga mga baligya…

Sin-o bala ang mas mayad: ang nabilin bangud kulang sa handum, ukon mahimo nahadluk,
ukon ang nangisug magguwa pero naga-antus sa paghandum?

Ano bala ang mas mayad: rugya ka lang, sa amo nga bagay, indi ikaw mapaka-lain.
Indi sanda maghambal nga nagbag-o ikaw, ukon nagniwang, ukon nagtambok.
Te, may dara ka run? Ay sus, san-o pa timo? Pira run inyong bata?
Kun hapon, mabantay ka lang ka garulubas. Man-an mo ang sikreto kang suba, kang banglid,
kang mga balay. Bisan diin ikaw maagto, taramnan ang imo makita, kag ang mga kamatuoran nga indi mo mabag-o parehas kang pagdururo kang mga bata nga wara it tatay, ukon ginabayaan ka andang nanay bangud ma-abroad.

Mahimo nga mas tawhay gid man dya. Nagabutlak ang adlaw, nagauran; naga-aso sa yab-ok ang karsada, nagatigbaylo sa suba. Maisip mo ang nagarulubas nga dyip, nga traysikul, kon sin-o may motor, pati ang andang mga angkas.
Asul ang langit, puti ang mga gal-um, kun kaisa may gabagrung nga eroplano –

Kun ginakapuyan ikaw sa pagpungko, pwede makapanaw-panaw – wara it trapik.
Makita mo nga duro ang mga bata, ang imong mga kilala gaeskwela sa rayu.
Kun balikdun mo, daw parehas lang nga wara kamo gakilalahay.

Tag-irinit, tag-ururan. Sirum, gabii, daw wara it katapusan ang uma nga imo makita.
Pagkatapos mahidlaw ikaw sa pagtig-ab kang rabu nga gabi sa kuhol kag gata, kang tambo kag tagabang,
Kag mahimo magdapo kanimo ang sangka paghangup sa kabuhi nga daw mga pakpak kang alibangbang
nga nagahapon sa simsim kang kawayan: matuod ang imo tig-ab pero ang imo kabuhi daw wara pa natabo, kag patay run ang lupa nga imo ginatindugan – nagadaba-daba.

______________________________________________
Ginakabig ko dya nga Notes ukon Tala, kaysa binalaybay ukon sugidanun man. Naumpisahan ko sulat kang Septyembre 7, 2013 pag-uli ko sa balay sa Barasanan, Dao, Antique. Nabalikan ko dya kag natapos kahapon, Sept. 15, rugya sa akun lugar sa Taft Avenue sa Manila. Napensar ko dya, nabatyag, matapos basahun ang libro kang mga binalaybay ni Louise Gluck nga A Village Life (2009). Gintuyo ko lubadun sa Kinaray-a anang mga binalaybay nga “Pastoral” kag “A Village Life” bangud rapit anang sensibilidad sa atun reyalidad. Pero sa proseso kang pagsulat, nagliw-as akun pamensarun kag imahinasyon diin daw mga prutas kag mga bulak sa dalan nga ginpamuksi ko lang pasulud sa pahina ang mga tumanduk nga imahen. Indi ko mahambal kun amo nga dyang obra sangka paglubad. Mas mahambal ko nga pagdarawat, partikular sa istruktura ukon porma; dyang sangka pag-plastar sa pahina kang sangka ginatawag nga naratibo nga sahi kang pagbinalaybay: mas/daw nagasugidanun (lang) kaysa nagakanta (lirikal) sa ana paggamit kag pagbalay ka mga tinaga. Nagdangup man ako sa sarcasm kag paggamit kang irony ni Gluck, diin nakita ko man nga epektibo kag bagay sa dyang napensar ko kag nabatyag tuhoy sa kabuhi kag pagpangabuhi sa baryo. Amo man, pirme, sa kasubu.

Salamat kay Vijae Alquisola nga nag-regalo kanakun kadyang libro.

Filed under: BLOG, PANGGA GEN Tagged: Antique, Balay Sugidanun, Binalaybay, KINARAY-A, Sugidanun, taga_uma@manila